سعید نفیسی درباره‌ی مشیرالدوله میرزا حسن‌خان پیرنیا می‌گوید: «من به جرات می‌توانم گفت که در میان مردان نامی این کشور که در زمان ما می‌زیستند، او را بزرگ‌تر از همه دیدم … نیک‌نام‌تر از وی کسی نزیست.»
مشیرالدوله میرزا حسن‌خان پیرنیا در درازنای زندگی پربار خود خدمات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و علمی فراوان و ارزنده‌ای انجام داد. دانش تاریخ «ایران باستان» وامدار پیرنیا است. وی نویسنده‌ی کتاب پُرآوازه‌ی «ایران باستان» است. او سالیان بسیاری از زندگی‌اش را بر سرِ فراهم آوردن و نوشتن این کتاب ارزشمند گذاشت تا هم‌میهنانش را با تاریخ فراموش شده‌ی باستانی ایران آشنا کند.
کتاب تاریخ ایران باستان (در سه جلد) نخستین کتابی است که به شیوه‌ی علمی و بر پایه‌ی مستندات و یافته‌های باستان‌شناسی درباره‌ی گذشته تاریخی ایران نگاشته شده است. وی در حال نگارش جلد چهارم این کتاب بود که دیده از جهان فروبست. این کتاب گنجینه‌ای برای شناخت پیشینه تاریخی و فرهنگی ایران است. در واقع آغاز جدی پژوهش‌های تاریخی نوین در ایران را باید زمانی دانست که کتاب سه جلدی و مفصل ایران باستان پیرنیا منتشر شد، وی به سنجش باریک‌بینانه متن‌های تاریخی پرداخت.
یکی از ویژگی‌های مهم در این کتاب، استفاده از گزارش‌های کاوش‌های باستان‌شناسی برای نخستین بار است. پیرنیا، همواره به علم و آموزش اهمیت می‌داد. او به زبان‌های فرانسه، انگلیسی، عربی و روسی چیرگی داشت و با زبان یونانی قدیم آشنا بود و در ۵۸ سالگی برای بهره‌جویی از متون ادبی آلمانی به خودآموزی این زبان روی آورد. میرزا حسن خان مشیرالدوله پیرنیا، از خوشنام‌ترین مردان سیاست‌ورز ایران در دوران معاصر است.
بنیادگذاری مدرسه علوم سیاسی برای تربیت سیاست پیشگان و مدرسه نظام از مهم‌ترین اقدامات فرهنگی اوست. او خود معلم حقوق بین‌الملل در این مدرسه شد. مشیرالدوله هنگامی که به میدان سیاست پای نهاد تا روزی که از آن کناره گرفت، هرگز ایران را از یاد نبرد و جز به سربلندی سرزمین نیاکانی‌اش نیاندیشید. افزون‌بر سیاستمدار، پیرنیا حقوقدان نیز بود. مشیرالدوله در دانشگاه سنت پترزبورگ روسیه دانش حقوق خوانده بود.
یکی از مهم‌ترین اقدامات و خدمات شایان تقدیر این حقوقدان، اصلاحات در سیستم قانونی ایران بود. بسیاری بر این باور هستند که وی پایه‌گذار دیوان عالی کشور در ۱۲۹۱ خورشیدی است. میرزا حسن مشیرالدوله سالیان بسیاری از زندگی پُربار خود را در پست وزارت عدلیه (دادگستری) و رییس الوزرایی (نخست وزیری) ایران سپری کرد و در هر کار خوش‌نام بیرون آمد. سعید نفیسی هم همین را گواهی می‌دهد و درباره‌ی او می‌نویسد: «من به جرات می‌توانم گفت که در میان مردان نامی این کشور که در زمان ما می‌زیستند، او را بزرگ‌تر از همه دیدم … نیک‌نام‌تر از وی کسی نزیست.» پیرنیا بارها در دولت‌های مختلف عصر مشروطیت به وزارت رسید و در مجموع سه بار وزیر امور خارجه، هفت بار وزیر عدلیه، دوبار وزیر علوم و اوقات، سه بار وزیر جنگ، یک بار وزیر تجارت و یک بار نیز به وزارت پست و تلگراف گمارده شد.
او همچنین در دوره‌های دوم، سوم، چهارم، پنجم و ششم نماینده مردم تهران در مجلس شورای ملی بود. برای آخرین بار در ۲۴ خورداد ۱۳۰۲ خورشیدی پیرنیا از طرف احمدشاه به نخست وزیری برگزیده شد و این سمت را تا شهریور همان سال در اختیار داشت و پس از آن از سیاست کناره گرفت و به فعالیت های علمی و فرهنگی پرداخت.
حسن پیرنیا سال ۱۲۵۰ خورشیدی در نایین دیده به جهان گشود. پدر وی میرزا نصرالله خان مشیرالدوله نایینی نخستین رییس‌الوزرای روزگار مشروطیت بود. تحصیلات مقدماتی را در ایران به پایان رساند و برای ادامه تحصیل به مسکو رفت. او ابتدا در مدرسه متوسطه نظامی مسکو به فراگیری علوم مختلف پرداخت و با احراز رتبه اول، دوره این مدرسه را به پایان رساند، سپس در دانشکده حقوق دانشگاه مسکو به تحصیل در رشته حقوق پرداخت، پس از پایان تحصیلات عالی و زمانی که پدرش وزیر امور خارجه شد به ایران بازگشت و در وزارت خارجه مشغول به کار شد. داوود پیرنیا (زاده‌ی ۱۲۷۹ در تهران – درگذشت ۱۱ آبان ۱۳۵۰ در تهران) حقوقدان، موسیقی‌دان و بنیان‌گذار برنامه رادیویی گل‌ها، فرزند مشیرالدوله حسن پیرنیا بود. پیرنیا را پایه‌گذار و مبدع روشی دانسته‌اند که بر پایه آن موسیقی با شعر تلفیق می‌شود
میرزا حسن خان مشیرالدوله در ۲۹ آبان‌ماه سال ۱۳۱۴ خورشیدی چشم از جهان فروبست اما پیش از درگذشتش، خانه و باغ‌هایش را به همسرش «شکوه عظما» بخشید. این خانه در سال ۱۳۵۷ خورشیدی، به بیمارستان فرح پهلوی (اکبرآبادی کنونی) واگذار شد. اما در سال‌های پس از آن در اختیار دانشگاه علوم پزشکی قرار گرفت و اکنون جایی برای کارهای «موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل» شده است. خانه وی در خیابان منوچهری تهران، بین لاله‌زار و میدان فردوسی قرار دارد و سال ۱۳۷۶ ثبت میراث ملی شده است. در سال ۱۳۸۶ خورشیدی، گودبرداری در بخش شمالی خانه‌ی مشیرالدوله، سبب ترَک برداشتن دیوار و بخش‌هایی از سقف آن شد.
در سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران ناشران گوناگون کتاب «تاریخ ایران باستان» حسن پیرنیا را منتشر کرده‌اند و هنوز این مجموعه یکی از پرشمارگان‌ترین کتاب‌ها در حوزه تاریخ ایران باستان به‌شمار می‌رود که می‌توان به انتشارات نگاه، پارسه، پارمیس، سما، پدیده دانش، آسمانگون، آوای مهدیس، آرایان و… اشاره کرد. در ادامه به انتشار تاریخ ایران باستان از دو نشر نگاه و پارسه پرداخته‌ایم.
کتاب تاریخ ایران باستان
انتشارات نگاه، راهرو ۳۱، غرفه ۱۵
تاریخ ایران باستان به همت حسن پیرنیا تنها یک کتاب تاریخی نیست بلکه یک دایره‌المعارف برجسته از تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران و دیگر سرزمین‌های بزرگ و قابل توجه جهان نظیر یونان، هند، روم، مصر و بین‌النهرین است. به این ترتیب خواننده با مطالعه‌ای این گنجینه‌ی تاریخی گرانبها نه تنها با آنچه در زمان حکومت مادها، هخامنشیان، اشکانیان، سلوکیان و دیگر سلسله‌های بزرگ باستان بر ایران گذشت، آشنا می‌شود، بلکه مطالب خواندنی و اصالت‌مندی را از تاریخ و فرهنگ خاورمیانه، یونان و دیگر بلاد بزرگ به دست می‌دهد. مشیرالدوله با دقتی مثال زدنی به جمع‌آوری مستندات این کتاب پرداخته و تاریخ ایران باستان به دور از هرگونه بزرگ‌نمایی یا زیاده‌گویی، اظهارات دقیق و قابل اطمینانی را در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد.
کتاب ایران باستانی
انتشارات نگاه، راهرو ۳۱، غرفه ۱۵
مقصود از تألیف این کتاب نمایاندن ایران باستان است آن‌گونه که بوده یعنی به‌طوری که از نوشته‌های مورخان قدیم و اسناد تاریخی ملّی ما و حفریّات و اکتشافات در اماکن تاریخی و تلاش‌ها و پژوهش‌های محقّقن جدید برمی‌آید. برای رسیدن به این مقصود نه به تفصیل سخن گفته شده و نه اختصار، بلکه چیزی میان این دو حالت در نظر گرفته شده تا بلندی بیش از حد مطلب باعث کسالت خواننده نشود و ملال‌آور نباشد و کوتاهی مفرط آن رسیدن به هدف مورد نظر را ناتمام نگذارد؛ باوجوداین، نگارنده سعی کرده که از مطالب عمده یا جالب‌توجه چیزی ناگفته نماند.
کتاب تاریخ ایران باستان
نشر کتاب پارسه، راهرو ۳۱، غرفه ۳
تاریخ ایران باستان اثری است در سه جلد به قلم میرزا حسن خان پیرنیا معروف به مشیرالدوله که در زمره‌ی طولانی‌ترین و کامل‌ترین آثار نگارش شده درباره‌ی ایران باستان است. حسن پیرنیا در این کتاب، گستره‌ی زمانی وسیعی را از حدود دو هزار سال قبل از میلاد مسیح و دوران سومری‌ها تا خاتمه‌ی دوران اشکانیان مورد پوشش قرار داده است و افسوس که عمر مهلت نداد تا نگارش این اثر درباره‌ی ایران پیش از اسلام را با مطالب مربوط به دوره‌ی ساسانیان تکمیل بنماید. این چهره‌ی شایسته‌ی ملی که از رجال خوش نام مشروطه به حساب می‌آمد، اثری را از خود برجای نهاده که منتقدان بسیاری آن را ستوده‌اند و مطالعه‌اش را به دوست‌داران تاریخ این مرز و بوم پیشنهاد کرده‌اند.
ایبنا
