فرزندخواندگی عبارت از یک رابطه حقوقی است که بر اثر پذیرفته شدن طفلی به عنوان فرزند، از جانب زن و مردی به وجود میآید؛ بدون آنکه پذیرندگان طفل، پدر و مادر واقعی آن طفل باشند.
مفهوم فرزندخواندگی
فرزندخواندگی عبارت از یک رابطه حقوقی است که بر اثر پذیرفته شدن طفلی به عنوان فرزند، از جانب زن و مردی به وجود میآید؛ بدون آنکه پذیرندگان طفل، پدر و مادر واقعی آن طفل باشند. پیوند موجود بین فرزند حقیقی و پدر و مادر وی پیوندی طبیعی و ناگسستنی است و رابطه حقوقی بین آنها هرگز از بین نخواهد رفت، ولی پیوند بین فرزند و پدر و مادر خوانده به آن محکمی نیست و عواملی نظیر انحلال خانواده و غیره بسته به سیاست قانونگذار ممکن است رابطه حقوقی موجود را زایل کند.
فرزند خواندگی در حقوق ایران
در قانون مدنی ما فرزندخواندگی پیش بینی نشده است لیکن در قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست مصوب۱۳۵۳ برای حمایت از کودکان بی سرپرست، نهاد حقوقی سرپرستی که منشأ نوعی قرابت در ایران بود پیش بینی شد. در این رابطه موضع قانونگذار ما بسیار محتاطانه است و این امر هم طبیعی است چرا که احترام به سنن مذهبی و ملی اقتضا می‌کرد که به طور صریح فرزندخواندگی مطرح نگردد و به جای آن از واژه سرپرستی استفاده شود. البته قانون مزبور با تصویب قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست مصوب ۳۱/۶/۱۳۹۲ نسخ شده است. این قانون مشتمل بر ۳۷ ماده می‌باشد و به نظر می‌رسد از قانون سابق جامع‌تر می‌باشد. در این قانون برای اولین بار به جای لفظ سرپرستی، از عنوان فرزندخواندگی استفاده شده است. با تصویب قانون در سال ۱۳۹۲ تعداد داوطلبان برای فرزند خواندگی افزایش داشته است زیرا به موجب این قانون علاوه بر زن و شوهر بدون فرزند دختران و زنان بالای ۳۰ سال و خانواده‌های دارای فرزند نیز می‌توانند برای فرزندخواندگی اقدام نمایند .
شرایط فرزند خواندگی در قانون/ بررسی ماهیت حقوقی فرزند خواندگی
فرزندخواندگی را نمی‌توان عمل حقوقی دانست با این استدلال که، ایجاب از جانب زن و شوهر است و تعیین تکلیف در این خصوص را به عنوان قبول مورد پذیرش قرار دهیم. بلکه آن چه سرپرستی را به وجود می‌آورد حکم دادگاه است و حکم دادگاه ازجنبه تأسیسی و نه اعلامی این نهاد حقوقی را ایجاد میکند.
چه کسانی می‌توانند سرپرستی کودکان بدون سرپرست را بر عهده گیرند؟
اولین سوال در مورد فرزندخواندگی این است که بدانیم چه کسانی می‌توانند به عنوان سرپرست برای فرزندخواندگی اقدام کنند؟ پاسخ این سوال را باید در قانون یافت. بر اساس ماده ۵ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، افراد زیر می‌توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مشمول این قانون را از سازمان بهزیستی درخواست نمایند:
۱.زن و شوهری که پنج سال از تاریخ ازدواج آنان گذشته باشد و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند، مشروط به این که حداقل یکی از آنان بیش از سی سال سن داشته باشد.
۲.زن و شوهر دارای فرزند مشروط بر این که حداقل یکی از آنان بیش از سی سال سن داشته باشد.
۳.دختران و زنان بدون شوهر، در صورتی که حداقل سی سال سن داشته باشند، منحصراً حق سرپرستی اناث را خواهند داشت.
بر اساس تبصره یک این ماده، چنانچه به تشخیص سازمان پزشکی قانونی امکان بچه‌دار شدن زوجین وجود نداشته باشد، درخواست کنندگان از شرط مدت پنج سال مقرر در بند اول این ماده مستثنی هستند. همچنین چنانچه درخواست کنندگان سرپرستی از بستگان کودک یا نوجوان باشند، دادگاه با اخذ نظر سازمان و با رعایت مصلحت کودک و نوجوان میتواند آنان را از برخی شرایط مقرر در این ماده مستثنی نماید.
همچنین اولویت در پذیرش سرپرستی به ترتیب با زن و شوهر بدون فرزند، سپس زنان و دختران بدون شوهر فاقد فرزند و در نهایت زن و شوهر دارای فرزند است. درخواست کنندگان کمتر از پنجاه سال سن، نسبت به درخواست کنندگانی که پنجاه سال و بیشتر دارند، در شرایط مساوی اولویت دارند. در مواردی که زن و شوهر درخواست کننده سرپرستی باشند، درخواست باید به طور مشترک از طرف آنان تنظیم و ارائه گردد.
شرایط عمومی متقاضیان فرزندخواندگی
باید دانست که قانون برای این که مشکلات احتمالی کودکان بی‌سرپرست را کمتر کند، برای کسانی که متقاضی سرپرستی هستند، شرایطی عمومی و اختصاصی را بیان کرده است. اما این شرایط عمومی چیست؟ بر اساس ماده ۶ قانون حمایت از کودکان، درخواست کنندگان سرپرستی باید دارای شرایط زیر باشند:
۱. تقیّد به انجام واجبات و ترک محرمات
۲.عدم محکومیت جزائی مؤثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی
۳.تمکن مالی: تمکن مالی با ابزارهایی مانند شغل پایدار با درآمد مکفی، خانه مسکونی اعم از ملکی یا استیجاری و غیره توسط بهزیستی سنجیده خواهد شد. همچنین متقاضی باید دارای بیمه پایه اجتماعی و درمان باشد. چرا که بعداً باید کودک را بیمه تکمیلی نماید. برای انجام بیمه تکمیلی داشتن بیمه پایه الزامی است. تمکن مالی یکی از زوجین در زمان ارائه تقاضانامه، برای حائز شرط بودن کفایت میکند.
۴.عدم حجر: یعنی شخص از انجام امور مالی و غیرمالی خود منع نشده باشد.
امکان سرپرستی کودکان ایرانی توسط اتباع خارجی
باید توجه داشت که سرپرستی اطفال ایرانی تنها به اتباع ایران سپرده خواهد شد. کلیه اتباع ایرانی مقیم ایران می توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مشمول قانون را با رعایت مقررات مندرج در آن و با حکم دادگاه صالح بر عهده گیرند. بنابراین اتباع بیگانه چنین امکانی را نخواهند داشت. زنان ایرانی که همسر خارجی دارند نمی توانند متقاضی سرپرستی باشند. مگر آن که شوهر خارجی تابعیت ایرانی نیز داشته باشد.
شرایط اختصاصی سرپرستی توسط زن و شوهر فاقد فرزند
۱. پنج سال از تاریخ ازدواج آنها گذشته باشد.
۲.از ازدواج فعلی خود فرزند نداشته باشند.
۳.یکی از آن دو یا هر دوی ایشان بالای سی سال سن داشته باشند.
۴.اگر زوجین بنا به تشخیص پزشکی قانونی بچه‌دار نشوند، نیاز به گذشت پنج سال نیست.
اگر از ازدواج متقاضیان پنج سال گذشته باشد و آنها بچه نداشته باشند، نیاز به اخذ گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان نیز نخواهند داشت.
شرایط اختصاصی سرپرستی توسط زنان و دختران مجرد
۳.قانون به خانم‌های مجرد اجازه داده است که فقط کودک دختر را به سرپرستی بپذیرند. اما اگر خانم مجرد واجد شرایطی بخواهد سرپرستی برادر یا پسر برادر یا پسر خواهر یا نوه خود را بپذیرد، بهزیستی موضوع را به دادگاه منعکس میکند. اگر دادگاه این امر را بپذیرد، بهزیستی فرایند انجام کار را ادامه خواهد داد.
۴.دختران و زنان بدون شوهر باید دارای منزل مسکونی به صورت مستقل باشند. البته ملکی یا استیجاری بودن منزل تفاوتی ندارد. اگر متقاضی در منزلی به همراه اعضاء خانواده خود زندگی می‌نماید، منزل مذکور باید دارای امکانات رفاهی برای کودک باشد. همچنین اعضاء خانواده نیز باید بررسی شوند.
شرایط اختصاصی سرپرستی توسط خانواده‌های دارای فرزند
شرایط اختصاصی سرپرستی توسط خانواده‌های دارای فرزند
۱.یکی از ایشان باید بالای سی سال سن داشته باشد
۲.برای پذیرش درخواست زوجین دارای فرزند، رعایت تناسب سنی کودکان زیستی (بیولوژیک) متقاضی و کودک تحت سرپرستی الزامی است.
۳. واگذاری کودک غیرهمجنس با کودکان زیستی متقاضیان بلامانع است.
۴. در صورتی که متقاضیان سه کودک زیستی داشته باشند که با متقاضیان زندگی می‌کنند، صرفاً آنها می‌توانند یک کودک دیگر را به سرپرستی بپذیرند. مگر آن که کودکان تحت سرپرستی خواهر و برادر باشند. اگر کودکان زیستی به دلیل ازدواج با خانواده زندگی نمی‌کنند شرط مزبور نیست.
چه کودکانی را می‌توان به فرزندخواندگی پذیرفت؟
سپردن سرپرستی کودکان در صورتی مجاز است که دارای یکی از شرایط ذیل باشند:
۱. امکان شناخت هیچ یک از پدر، مادر و جد پدری آنان وجود نداشته باشد.
۲. پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری آنان در قید حیات نباشند.
۳. افرادی که سرپرستی آنان به موجب حکم مراجع صلاحیت‌دار به سازمان سپرده گردیده و تا زمان دو سال از تاریخ سپردن آنان به سازمان، پدر یا مادر و یا جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری برای سرپرستی آنان مراجعه نکرده باشند.
۴.هیچ یک از پدر، مادر و جد پدری آنان و وصی منصوب از سوی ولی قهری صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند و به تشخیص دادگاه صالح این امر حتی با ضم امین (تعیین شخص مورد اعتماد برای انجام کارهای شخص محجور که در اینجا کودک است) یا ناظر نیز حاصل نشود.
البته چنانچه پدر یا مادر یا جد پدری کودک یا نوجوان و وصی منصوب از سوی ولی قهری مراجعه کنند، دادگاه در صورتی که آنان را واجد صلاحیت لازم ولو با ضم امین یا ناظر تشخیص دهد و مفسده مهمی نیز کودک یا نوجوان را تهدید نکند، با اخذ نظر سازمان بهزیستی با رعایت حق حضانت مادر و تقدم آن نسبت به استرداد آنان حکم صادر میکند. در غیر این صورت حکم سرپرستی ابقاء می شود. همچنین در صورت وجود اقارب طبقه دوم و تقاضای هر یک از آنان و وجود شرایط، سرپرستی به وی واگذار میشود و در صورت تعدد تقاضا و یکسانی شرایط متقاضیان، سرپرست با قرعه انتخاب میشود. در صورت نبود اقارب طبقه دوم، بین اقارب طبقه سوم بدین نحو عمل میشود.
کلیه کودکان و نوجوانان نابالغ و نیز افراد بالغ زیر شانزده سال که به تشخیص دادگاه، عدم رشد و یا نیاز آنان به سرپرستی احراز شود و واجد شرایط گفته شده در بالا باشند می‌توان به سرپرستی واگذار کرد. در کلیه مواردی که هیچ یک از پدر، مادر یا جد پدری یا وصی منصوب از سوی ولی قهری صلاحیت سرپرستی را ولو با ضم امین یا ناظر نداشته باشند، دادگاه میتواند مطابق این قانون و با رعایت مواد ۱۱۸۴ و ۱۱۸۷ قانون مدنی و با اخذ نظر مشورتی سازمان، مسئولیت قیم یا امین مذکور در این مواد را به یکی از درخواست‌کنندگان سرپرستی واگذار نماید.
چند کودک را به سرپرستی می‌توان گرفت؟
درخواست کنندگان نمی‌توانند بیش از دو کودک یا نوجوان را سرپرستی نمایند مگر در مواردی که کودکان یا نوجوانان تحت سرپرستی، اعضای یک خانواده باشند. یعنی به عنوان مثال اگر سه کود با یکدیگر خواهر و برادر باشند متقاضی میتواند هر سه را با هم به سرپرستی بگیرد. همچنین در صورتی که متقاضیان سه کودک زیستی داشته باشند که با متقاضیان زندگی می‌کنند، صرفاً آنها می‌توانند یک کودک دیگر را به سرپرستی بپذیرند. مگر آن که کودکان تحت سرپرستی خواهر و برادر باشند. اگر کودکان زیستی به دلیل ازدواج با خانواده زندگی نمی‌کنند شرط مزبور لازم‌الرعایه نیست.
برای فرزندپذیری مجدد یعنی فرزند دوم باید از تاریخ تحویل اولین کودک به شما حداقل ۲ سال بگذرد و پذیرش تقاضا قبل ۲ سال، منوط به این است که کسی در لیست انتظار نباشد یا متقاضی کودکی را بپذیرد که دیگران آن را بنا به دلایل گوناگون نظیر سن بالا، بیماری یا معلولیت یا … نپذیرند.
