کودکان در جنگ همواره تحت تاثیر بیشترین آسیب‌های روحی و روانی هستند؛ به طوری که آثار آن تا دهه‌ها می‌تواند در جان و روان آنها باقی بماند. حتی در جنگ‌هایی که منجر به پیروزی برای یک کشور شود نیز، آثار مخرب آن فارغ از نتیجه جنگ در کودکان نمود پیدا می‌کند.
در این بین اقدامات متنوعی برای دور کردن و خروج کودکان در گذر زمان از فضای جنگ و خشونت وجود دارد. داستان، انیمیشن، فیلم، موسیقی، انواع بازی‌ها و تئاتر از جمله اقدامات تراپیستی برای زدودن خاطرات جنگ در بین کودکان هستند.
تئاتر کودک در ایران دارای سابقه‌ای طولانی است که هم با هدف سرگرمی برای کودکان طراحی و اجرا شده است و هم راهی برای آگاهی آنها و فرهنگ‌سازی مناسب در خصوص مسائل مختلف در بین آنها است.
به همین بهانه، گفتگویی داشته‌ایم با وحید رحیمی، مدرس و کارشناس تئاتر در ژانر کودک و نوجوان که در ادامه می‌خوانید.
جنگ چه تاثیری در ذهن و روان کودکان دارد؟
اخبار جنگ و خشونت ناشی از آن می‌تواند سلامت روانی
کودکان را به‌شدت تحت تاثیر قرار دهد. از آن‌جا که کودکان توانایی کافی برای درک و تحلیل وقایع و کنترل احساسات خود را ندارند، در برابر استرس جنگ و اضطراب‌های مزمن به شدت آسیب‌پذیرتر هستند.
آیا تحقیقاتی نیز در این زمینه انجام یافته است؟
بله برای مثال جنگ غزه، آسیب روانی قابل توجهی بر کودکان داشته است. بر اساس گزارش مرکز آموزش جامعه‌محور مدیریت بحران در غزه، بیش از ۵۰۰ کودک مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند.
این گزارش نشان می‌دهد بیش از یک سال آوارگی، فقدان و بمباران‌های بی‌وقفه، کودکان غزه را به شدت دچار آسیب روانی کرده و خانواده‌هایشان را تا مرز نابودی کشانده است.
بر اساس گزارش مراقبان، در میان آسیب‌پذیرترین کودکان غزه:
۹۶٪ از کودکان احساس می‌کنند مرگ نزدیک است.
۹۲٪ واقعیت را نمی‌پذیرند.
۸۷٪ دچار ترس شدید هستند.
۷۹٪ از کابوس‌های شبانه رنج می‌برند.
۷۷٪ از صحبت درباره‌ی وقایع تروماتیک خودداری می‌کنند.
۷۳٪ علائم پرخاشگری نشان می‌دهند.
۴۹٪ به دلیل جنگ آرزوی مرگ دارند.
و بسیاری دیگر نیز نشانه‌های انزوا، اضطراب شدید و حس فراگیر ناامیدی را تجربه می‌کنند.
به نظر شما، غیر از مشاهدات عینی جنگ، شنیدن اخبار مربوط به جنگ چه تاثیری در کودکان دارد؟
اخبار جنگ می‌تواند تاثیر عمیقی بر روان کودکان بگذارد، حتی اگر آنها مستقیماً در مناطق جنگی حضور نداشته باشند. کودکان ممکن است از طریق رسانه‌هایی مانند تلویزیون، روزنامه‌ها و شبکه‌های اجتماعی با تصاویر و اطلاعات مربوط به جنگ مواجه شوند که می‌تواند باعث افزایش اضطراب، ترس و کاهش احساس امنیت شود. این تاثیرات می‌تواند به ویژه زمانی شدیدتر باشد که کودکان اضطراب والدین خود را احساس کنند.
تحقیقات نشان می‌دهد که کودکان در معرض اخبار جنگ ممکن است علائم اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، اضطراب، افسردگی و اختلالات رفتاری را تجربه کنند.
تاثیر روانی اخبار جنگ بر کودکان می‌تواند از طریق چند مکانیسم رخ دهد:
اضطراب والدین: کودکان ممکن است از طریق درک اضطراب والدین خود، احساس ناامنی بیشتری کنند. این موضوع به ویژه در کودکان و نوجوانانی که در حال توسعه الگوهای شناختی ایمنی اجتماعی هستند، اهمیت دارد.
مواجهه با رسانه‌ها: تصاویر و اخبار جنگ در رسانه‌ها مانند موشک‌ها می‌تواند تهدید اجتماعی جمعی ایجاد کند و کودکان را در معرض استرس قرار دهد.
تاثیر جنگ بر کودکان، چنان‌که اشاره کردیم، فراتر از آسیب‌های جسمی است. کودکانی که در مناطق جنگ‌زده زندگی می‌کنند، با چالش‌های روانی، اجتماعی و آموزشی متعددی روبه‌رو هستند. اگر بخواهیم به طور خلاصه به آنها اشاره کنیم، می‌توان آنها را به این ترتیب دسته بندی کرد:
تاثیرات جسمی
تاثیرات روانی، تاثیرات اجتماعی، تاثیرات آموزشی
به عنوان فعال تئاتر در حوزه کودک و نوجوان، تئاتر درمانی یا دراماتراپی برای کودکان، در کنترل اختلالات و آسیب‌های ناشی از جنگ را تا چه اندازه مفید می‌دانید؟
درمان های خلاق، مانند تئاتر درمانی، روشی منحصر به فرد برای مقابله با مشکلات، کسب مهارت تخلیه کردن احساسات، هدف‌گذاری و کسب اعتماد به نفس است. در میان درمان های خلاق، تئاتر درمانی زمینه ای را برای امتحان نقش های جدید، یادگیری روش های جدید ارتباطی و تخلیه هیجانات فراهم می کند.
تئاتر تراپی یا نمایش درمانی چیست؟
تئاتر درمانی یا سایکودرام یک رویکرد درمانی منحصر به فرد و بی نظیر می‌باشد که از تکنیک‌های نمایشی مانند بداهه گویی، نقش آفرینی، به کاربردن عروسک (Puppet) و اجرا کردن داستان‌ها استفاده می کند.
نمایش درمانی، نوعی درمان فعال و تجربی از هنردرمانی است که به کمک آن می‌توانید اعتماد به نفس خود را افزایش داده و مهارت‌های جدید حل مسئله را فراگیرید.
نمایش درمانی ترکیبی از تکنیک‌های نمایشی و روان‌درمانی است که روش‌های جدیدی را جهت ابراز آنچه فکر یا احساس می‌کنید ارائه می‌دهد تا به طور موثرتری با مشکلات رفتاری و احساسی مقابله کنید.
در این روش لزومی ندارد که درمانگر و درمانجو تجربه‌ی بازی در نمایش داشته باشند و حتی نیازی به آموزش تکنیک‌های نمایشی به درمانجو نیست. یک تئاتردرمانگر حرفه این نوع درمان را اجرا می‌کند.
استرس پس از سانحه، اضطراب، افسردگی، مسائل مربوط به روابط بین فردی، سوء مصرف مواد، مسائل رفتاری مرتبط با اوتیسم، توانبخشی، اختلال اسکیزوفرنی، زوال عقل، اختلال خوردن، مشکلات یادگیری، اندوه و فقدان از جمله رایج‌ترین مشکلاتی هستند که از طریق تئاتر تراپی، درمان می‌شوند و البته تئاتر تراپی بیماری‌های بیشتری را تحت شعاع قرار می‌دهد.
تئاتر درمانی در کودکان به طریق انجام می‌شود؟
تئاتر درمانی برای کودکان، راهی عالی است تا بتوانند احساس خود را نسبت به چیزها درک کنند یا احساساتی را که از به اشتراک گذاشتن آنها بسیار ترسیده اند تخلیه کنند. بچه ها در حال حاضر هر روز بدون اینکه از انجام آن مطلع باشند، از نمایش درمانی استفاده می کنند. آنها هنگامی که “خانه بازی” می کنند یا با عروسک‌های خود بازی می کنند در حال نقش آفرینی هستند و احساسات خود را در مورد والدین و پویایی خانواده بررسی می‌کنند.
ممکن است کودکی نداند چگونه به بزرگسالان بگوید که مورد تجاوز قرار گرفته است، اما احتمالا در درام تراپی تمام اتفاقات رخ داده را با استفاده از یک عروسک بازسازی می کند.
کودکی که وحشت را تجربه می کند و از اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) رنج می برد، می بایست احساسات ترسناک را کنار بگذارد، با آن ها روبرو شود و به سمت درمان حرکت کند. برای کمک به این کودک از طریق نمایش درمانی و تکنیک قصه گویی در جهت تعریف داستان او به شکلی که انگار برای شخص دیگری اتفاق افتاده است، استفاده می شود. زمانی که کودک در این شرایط قرار می گیرد برای صحبت درباره‌ی آنچه رخ داده است شجاعت پیدا می‌کند و برای بروز احساسات خود، امنیت بیشتری را تجربه می‌کند.
گاهی اوقات کودکان برای پیدا کردن دوست و ارتباط با همسالان با مشکل مواجه می‌شوند، آن ها نمی‌دانند چگونه بحثی را آغاز کنند و نمی‌توانند به راحتی با دوستان خود صحبت کنند. کودکی را در نظر بگیرید که به دلیل ترس از نه شنیدن، هیچگاه به دوستان خود برای همبازی او شدن، پیشنهاد نمی‌دهد و گوشه‌گیر شده است. در درام تراپی، این کودک می‌تواند به طور فرضی به دوست خود پیشنهاد بازی بدهد و تمام پاسخ‌های احتمالی او را تصور کند ممکن است دوست او پیشنهادش را رد کند و یا با کمال میل بپذیرد تا با کودک ما بازی کند. در این مواقع، کودک بنابر پاسخ تصور شده، احساسات متفاوتی را تجربه می‌کند و به بدترین احساس ممکن نیز عادت خواهد کرد. او متوجه می‌شود که حتی اگر جواب منفی بشنود، احساسات زودگری را تجربه خواهد کرد و در واقعیت، دیگر از احساس نه شنیدن نمی‌ترسد.
بازی کردن زبان کودک است و تئاتر تراپی، از این ماهیت طبیعی کودکان برای توصیف احساسات و هیجانات تجربه شده آن ها استفاده می‌کند.
برای به کارگیری این نوع شیوه، چه امکاناتی لازم است و اساساً آیا در استان و شهر ما امکانات لازم وجود دارد؟
باید بگوییم نه. به طور سیستماتیک که هنر و هنردرمانی (دراما تراپی) در اختیار تمام کودکان استان قرار بگیرد.
در زمان تجاوز صهیونیست‌ها به کشورمان، انجمن کودک با دوستان دلسوز و مربیان شریف استان بر آن شدند که در این شرایط کاری برای کودکان انجام دهند اما مشکل اساسی این بود که ما، مربیان آشنا با دراماتراپی چندانی نداشتیم و و یا اگر هم از دوستان کسی پای کار است به طور تخصصی و دقیق در این حوزه تخصص و آگاهی ندارد. که این مسئله ممکن است آسیب‌های بیشتری را برای کودکان به بار آورد.
در نهایت با صحبت‌ها و هماهنگی‌هایی که انجام گرفته است، سعی داریم تا اقداماتی را در راستای توانمندسازی مربیان کودک در استان انجام دهیم.
جدی‌ترین نقدی که بر این حوزه وارد است، عدم هماهنگی دستگاه‌های اجرایی در حوزه کودکان است.
فعالان حوزه تئاتر کودک بارها از مدیران فرهنگی استان درخواست کرده‌اند که دراین بخش سرمایه‌گذاری کنند، اما دریغ از کوچکترین اقدام در حوزه تئاترکودک.
حتی در تبریز و سایر شهرهای استان یک سالن مخصوص کودک وجود ندارد که حداقل کودکان با آثار فرهنگی و نمایشی در استان روبرو شوند و این نقد بیشتر متوجه مسئولان کانون پرورش فکری استان است.
اما اقداماتی که هنرمندان و فعالان نمایش عروسکی و نمایش کودک کشور انجام دادند قابل تقدیر است؛ این عزیزان محصولات و آثار مکتوب و اجرا شده خود را به صورت رایگان در اختیار عموم مردم کشورمان قرار داده‌اند و در پلتفرم‌ها و سایت‌های مختلف از جمله سایت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بارگذاری کرده‌اند تا در دسترس عموم قرار گیرد.
امید که در هیچ سرزمینی جنگ نباشد و کودکان جهان در صلح زندگی کنند.
تبریز من
