شب شاهنامه بایسنقری به همراه رونمایی از مجموعه کارت‌پستال‌های شاهنامه بایسنقری به همت پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری برگزار شد. در این نشست آیدین آغداشلو، محمدابراهیم زارعی، مصطفی ده‌پهلوان و محیط طباطبایی سخنرانی کردند.

تصاویر شاهنامه بایسنقری حاوی نکات ارزشمند معماری است

هفتصد ونودمین شب از شب های بخارا با عنوان شب بایسنقری با سخنرانی محمد ابراهیم زارعی رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی آغاز شد، او در ابتدا عنوان داشت: آرزو داشتم روزی خدمت علی دهباشی برسم زیرا پیگیر مجله بخارا هستم و همیشه یک جلد از مجله را روی میز کار یا در خانه دارم. ابتدا قصد دارم خازعانه از علی دهباشی بابت زحماتش در حوزه فرهنگ ایران تشکر کنم، همچنین از مصطفی ده پهلوان که تا ۳ روز پیش مسئولیت پژوهشگاه را داشتند تشکر می کنم.

او ادامه داد: می خواهم جمله ای از جلال خالقی بگویم که ۳۰ سال برای تصییح شاهنامه تلاش کرد، او معتقد بود شاهنامه همانند یک جنگل است، چرا که با نگاهی گذرا در آن نمی توان به راحتی همه ابعاد را درک کرد و همانند یک جنگل برای پی بردن به همه ابعاد آن کار سختی در پیش است، همین حالا یونانیان شاید نتوانند متن اصلی ایلیاد و ادیسه را بخوانند اما ما می بالیم که با همین زبان فردوسی بزرگ به راحتی می توانیم آن را بفهمیم، ما ایرانی‌ها بایدبه‌خود بابت چنین کتاب و شاعری به خود افتخار کنیم.

زارعی در خصوص تصاویر شاهنامه بایسنقری گفت: اما در خصوص نسخه بایسنقری که با توجه تصاویر و خطش یک مجموعه خاص است باید بگویم که ۳ تابلو توجه من را بسیار جلب کرد، تصاویری خاص که حاوی نکاتی بی نظیر از معماری و تزئینات، حیات، کهن دژ و کتیبه هایی که به دقت در نما دیده می شود، اگر بخواهم از اهمیت این موضوع بگویم بد نیست به خاطره ای در همین خصوص اشاره داشته باشم. به خاطر دارم در دوران دانشگاه درسی به نام مرمت بناهای تاریخی داشتیم، در یکی از کتاب ها اثری از کمال الدین بهزاد درباره خدایخانه شیراز و طبقه دوم آن بود که کسی از آن آگاهی نداشت، اما بعد ها با توجه به این اثر به نکات خاصی از تزئینات و معماری صورت گرفته پی بردند.

او ادامه داد: بد نیست اشاره داشته باشم که شخص کمال الدین بهزاد یکی از معدود نفراتی بود که شاه اسماعیل صفوی هنگام هجوم عثمانیان و شکست در جنگ چالدران او را مخفی کرد، چرا که عثمانی ها پس از این نبرد ۹۲۰ معمار، نقاش و… را از ایران به استانبول بردند، این مسئله نشان از اهمیت مکتب هرات و شخص کمال الدین بهزاد دارد، فراموش نکنیم که هرات در حقیقت آتن ایران محسوب می شده است و مکتب آن هم طبعاً جایگاه خاصی دارد. باید اضافه کنم که شاهنامه بایسنقری که در دربار شاهرخ، نوه تیمور آماده شد، تاثیر زیادی در آثار بعدی از جمله کمال الدین بهزاد و شاگردش شاه طهماسب، داشته است، تاثیر این مکتب و مکتب هرات و کاری که در دربار بایسنقر صورت گرفت از اهمیت بالا در اثر سرشناس بعدی یعنی شاهنامه طهماسبی در دربار صفوی حکایت دارد.

برای نوزایی بیشتر باید اسناد و آثار موجود را منتشر و در اختیار جامعه قرار دهیم

مصطفی ده پهلوان رئیس پیشین پژوهشگاه میراث فرهنگی دیگر سخنران این برنامه بود، او در خصوص اهمیت شاهنامه بایسنقری بیان داشت: همان طور که می دانید ما شاهنامه های زیادی داریم که تنها شاهنامه بایسنقری امروز از میان آنها به طور کامل به ما رسیده است، بسیاری از منابع شاهنامه از جمله شاهنامه شاه طهماسبی را داریم که سرنوشت خوبی پیدا نکرد، گسسته شد و در اختیار موزه های جهان قرار گرفت. به خاطر دارم ۸ سال پیش در موزه مترو پولیتن خدمت مارتین هوتن فرزند هوتن معروفی که شاهنانه طهماسبی را داشت بودم، متاسفانه پدر او کسی بود که این شاهنامه را قسمت قسمت کرد و به فروش رساند.

او ادامه داد: موضوع مهمی که می خواهم به آن اشاره کنم آن است که چاپ‌گسترده و انتشار آثاری همچون شاهنامه بایسنقری و قراردادن آن در اختیار جامعه علمی باعث نوزایی ها می شود، اما اگر این آثار تنها در آرشیو اسناد باشد ممکن است این زایش علمی شکل نگیرد، ما تا حد امکان باید بتوانیم گزارش ها، اسناد و گواهی ها را در اختیار جامعه علمی قرار دهیم و انتشار زیاد مدارک تصویری و نوشتاری باعث سیراب شدن جامعه می شود اما ما متاسفانه بسیاری از این اطلاعات را منتشر نمی کنیم، از بسیاری اسناد در همین پژوهشگاه میراث فرهنگی گرفته تا آرشیو های دیگر، بنده معتقدم باید این منابع را در اختیار جامعه قرار دهیم، استادان من می دانند که در کشورهای توسعه یافته دسترسی به منابع آسان تر است، به خاطر دارم برای یک‌کتاب سکه شناسی ۶ ماه معطل شدم اما در کشور های توسعه یافته دسترسی و آماده کردن مقاله تنها در ۲ هفته صورت می گیرد.

رئیس پیشین پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ادامه داد: دوران دیجیتال و هوش مصنویی است وباید داده های مناسبی ارائه دهیم، ایران منابع گسترده ای داشته و دارد و اگرچه بخش زیادی از آنها در حملات اسکندر و اعراب مسلمان از میان رفته و در دست نیست اما هنوز هم مدارک و آثار ارزشمندی وجود دارد که چاپ و هدیه آن می تواند تاثیر زیادی برای گسترش فرهنگ ایرانی داشته باشد.

در ادامه این برنامه کلیپی در خصوص تاریخچه شاهنامه بایسنقری، تصاویر آن و توضیحات فنی آن پخش شد و به ابعاد فنی و … در آن اشاره شد، از جمله نکات جالبی که در این ویدئو به آن اشاره شد این بود که شاهنامه بایسنقری یکی از ۳ اثر برتر همراه با تصاویر تاریخ ایران است و در آن شاهد کاری منحصر به فرد و رو به جلو هستیم، در این کتاب تصاویر و متن با سبکی خاص منتشر شده است و ما شاهد نگارگری خاص ایرانی هستیم، همچنین عنوان شد که نوه تیمور برای نشان دادن یکدل بودن آنان با ایرانیان و نبود نگاه بیگانه به آن‌ها دستور داد تا تمام آثار ادبی مرمت شوند و کتاب هایی چون شاهنامه، لیلی و مجنون وبوستان وگلستان تصویرگری شدند، با هجوم‌ازبک‌ها مکتب هرات برای مدتی متوقت اما دوباره از سر گرفته شد.

شاهنامه بایسنقری می تواند به تنهایی یک موزه تعریف شود

محیط طباطبایی هم دیگر سخنران بود، او در ابتدا عنوان داشت: قرار نبود در این جلسه صحبتی داشته باشم اما دیدار با دوست و هم درس قدیمی یعنیآقای زارعی باعث شد به دلیل غیبت آقای بهشتی صحبتی داشته باشم. ابتدا جا دارد از مدیران قبلی و فعلی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و همچنین کاخ گلستان تشکر داشته باشم.

او ادامه داد: قصد دارم به ۲ نکته اشاره داشته باشم، امروزه وقتی به موزه های مختلف دنیا نگاه می‌کنیم می بینیم که در حقیقت تمام کتابخانه و آرشیو هایشان موزه محسوب می شوند و نسخ خطی ارزش ویژه ای دارند، شاهنامه بایسنقری به تنهایی موزه ای جامعی در نقاشی است که تغییر و تحول جایگاه نقاشی دوره تیموری و حرکت به آینده را نشان می دهد، شاهنامه بایسنقری می تواند به تنهایی یک موزه تعریف شود که همه زوایا در آن معلوم است، وقتی در تصویر گری ها چهره های تاتار و ترکان را می بنیم نشان از حاکمان وقت دارد.

طباطبایی افزود: در زمان کار بر روی این کتاب هنوز زمان چندانی از تسلط خاندان تاتار تیمور لنگ نگذشته بود اما ما در دوره نوه او یعنی شاهرخ شاهد چنین اثری هستیم. همواره در طول تاریخ ایران شاهد ورود پدیده های مختلفی از شرق و غرب بوده است، پدیده هایی که خود صادر شدند، بنابراین ایران مکتب شرقی و غربی را هر دو در دل خود داشته است و در دوره شاهرخ می توانیم پویایی فرهنگ ایران را ببینیم که چنین اثری خلق شد همه اینها نشان از این دارد که بایسنقر و پدرش شاهرخ درک هنر داشتند و می دانستد بیش از شمشیر تیمور، قلم و هنر است که می تواند در ایران و آینده آن تاثیر داشته باشد، همین باعث شده که بایسنقر میرزا جایگاه بالاتری از بسیاری از شاهان داشته باشد.

او ادامه داد: شاهنامه خداینامه ای است که دوباره جمع آوری شد، اگرچه در دوره فردوسی همواره میان او و سلطان محمود درگیری های وجود داشت با این حال ما می بینیم که فضا به گونه ای بود که بازهم چنین اثری خلق شد، فردوسی افکار و عقایدش را در دل نوشته ها به یادگار گذاشته است شاهنانه بیش از آنکه کتاب داستان باشد در آن نکات محتلف از جمله اخلاق جامعه وجود دارد، در این اثر بی نظیر می توان دید آیا این فرهنگ محافظه کار است یا نوگرا؟ جا دارد بگوییم در این کتاب تور، ایرج و فریدون همه برادرند و پایان همه این خون ریزی ها کیخسرویی است که مادرش ترک و تورانی است و پدرش به ایرج می رسد، حتی رستم هم از طرف مادرش به ضحاک بر می گردد، در حقیقت همین ه است که فرهنگ ایرانی را تعریف می کند.

محیط طباطبایی در پایان و درباره اهمیت کتابخانه ها عنوان داشت: خوشبختانه اثری چون شاهنامه بایسنقری حفظ می شود و در دوره قاجار خوشبختانه به کتابخانه سلطنتی داده می شود، کتابخانه سلطنتی در دوره قاجار و پهلوی اول هم وجود داشت اما در ادامه پاره پاره شدو بخشی از آثار آن به موزه ایران باستان، بخشی به کتاب خانه پارس، بخشی به کتابخانه کاخ گلستان و بخشی هم به کتاب خانه ملی داده شد، امیدوارم حداقل فهرستی از این کتب فراهم شود تا در اختیاز همگان قرار بگیرد.

شاهنامه بایسنقری جایگاه ویژه ای دارد

آیدین آغداشلو دیگر سخنران بود، او در ابتدا عنوان داشت: دوست‌داشتم استاد یعقوب آزند و مهدی حسینی هم حضور داشتند و در کنارمان بودند، متاسفانه قبل از حضور در تالار زمین خوردم و دنده ام دچار ضرب دیدگی شده است و شاید نتوانم خیلی خوب همه چیز را بگویم، اما برای من افتخار بزرگی است که درباره یکی از مهم ترین کتب تاریخ ایران صحبت کنم.

او ادامه داد: از نوجوانی چند مورد بد چاپ از صفحات شاهنامه بایسنقری را دیده بودم و شیفته آن بودم، تا اینکه در ۲۰ سالگی روزی به سمت کاخ گلستان رفتم و تقاضای دیدن کتاب را کردم، وقتی حضور خانم آتابای رسیدم او عنایت کرد و گفت کتاب در حال انبار گردانی است، بار ها رفتم و هر بار همین جمله را شنیدم تا اینکه شغل دولتی گرفتم که می توانستم این کتاب را ببینم اما بازهم همین پاسخ را گرفتم، در حقیقت معلوم‌شد جایگاهم تاثیری برای دیدن این کتاب نداشت و ظاهراً باید میان اغیار می بودم، به هر صورت سال ها گذشت و بعد از خلع از شغل دولتی باز به کاخ رفتم و این بار موفق شدم وخانم ثقه الاسلام محبت داشتند کتاب را آوردند و من توانستم آن را ببینم، برای همین هیچگاه لطف این خانم را فراموش نمی کنم.

آغداشلو افزود: بعد ها با نگاه تازه تری توانستم این صفحات را ببینم، هر بار نکات تازه ای دریافتم، حتی پیش از حضور در این نشست هم تورقی از شاهنامه بایسنقری داشتم، البته باید بگویم نسخه ی موجود برای چاپ ابتدای دهه ۵۰ است و علاوه بر تمیز کاری های صورت گرفته تفکیک های آن در بخش طلایی رنگ باعث شده تا خیلی از بخش ها قابل دیدن نباشد. به هر صورت به غیر از موارد عاشقانه من و این کتاب که همیشه خواهد بود شاید اگر جایگاهی برای آن تعریف کنیم بهتر باشد.

او درباره اهمیت این اثر بیان داشت: مهم ترین کتاب پیش از شاهنامه بایسنقری، شاهنامه ایلخانی است که ابوالعلی سودآور نامش را به ایلخانی یا ابوسعید تغییر داد و اسم دموته را که اصلاً اسم خوبی نبود را از آن برداشت. باید اشاره کنم که دموته دلال نسخ خطی بود او این شاهنامه را ورق ورق کرد و در جاهای مختلف چسباند و فروخت، متاسفانه او متن را از میان برد، متنی پرحجم و خوش خط را از میان برد و اصلاً نمی فهمم چرا این کار را کرد؟ برخی از صفحات را روی اوراق دیگر چسباند، این یکی‌از بزرگ ترین فاجعه های فرهنگ ایران است که در حق این کتاب انجام شد. بنده معتقدم حتی زمانی که لسان الملک بسیاری از کتب را در آب انداخت یا همسر سلطان ابراهیم میرزای صفوی که همسرش این آثار را به آب انداخت بازهم ظلمشان به فرهنگ به اندازه دموته نبود.

او درباره جایگاه شاهنامه هایی که در طول تاریخ فراهم شده بیان داشت: ده نمونه دیگر از شاهنامه وجود دارد ولی اولین شاهنامه جامع شاهنامه ایلخانی، سپس شاهنامه بایسنقری است و اگر بخواهیم در مجموع بگویم می توانیم شاهنامه های بایسنقری، ایلخانی و طهماسبی را در جایگاه اول تا سوم قرار دهیم و بگویم که دیگر آثار جمع بندی یا نمونه ای از اینها است.به طور مثال در همان زمان شاهنامه بایسنقر شاهنامه های دیگری چون جوکی یا سلطان ابراهیم که آثاری از دیگر برادران بایسنقر میرزا بودند تهیه شد اما در نهایت الگو همان کتاب بایسنقر میرزا شد.

تاریخچه کتاب آرایی به دوره شاهرخ بازمی گردد

آیدین آغداشلو درباره تاریخچه کتاب آرایی در ایران گفت: تیمور لنگ که به ایران آمد هم جهانگشاست و هم فرهنگ دوست، درست بر خلاف دیگر جهانگشایان همچون چنگیز و جانشینانش، تیمور قدر و حرمت کتاب و هنر را می داند اما به نحو دیوانه واری می خواست همه چیز را در سمرقند جمع کند و آنجا را پایتخت جهان کند، سمرقتند پایتخت جهان شد ولی تیمور در ۸۰۷ هجری قمری درگذشت، جنگ های جانشینانش مفصل است اما سرانجام شاهرخ آمد و الگو و تاریخچه کتاب آرایی ایران هم به همین دوره باز می گردد، در حقیقت پدرانی مثل شاهرخ فرزندانی تربیت کرند که برای هنر احترام قائل شوند، بایسنقر میرزا خود خوشنویس بزرگی بود و نمونه هایی که از او در مسجد گوهرشاد در دسترس است نشان از جایگاه ویژه اش دارد.وقتی له آن دوره دقیق تر نگاه می کنیم متوجه دوره شگفت انگیزی می شویم چرا که پدری همانند شاهرخ رقابت هنردوستی و فرهنگ دوستی را میان ۷ فرزندش به وجود می آورد.

او ادامه داد: بایسنقرمیرزا شاه نشد اما در ابتدای همین شاهنامه از او با عنوان سلطان یاد شده است، او زندگی عجیب و خاصی داشت و عمرش هم کوتاه بود بایسنقر در سال ۸۳۷ هجری قمری در حالی که تنها ۳۸ سال داشت فوت می کند، او تمام جوانی اش را صرف جنگ؛ هنر دوستی و گردآوری آثار هنرمندان و خود آنها کرد، به واقع جای تعجب دارد که چگونه چنین انسانی فرصت می کرده در کنار جنگ و دیگر امور دست به چنین اقداماتی بزند.اغلب به غلط می نویسند که بایسنقر به خاطر شرابخواری می میرد اما روایت درست تر آن است که سکته می کند، جماعتی که او جمع می کند درجه یک هستند، متاسفانه همه آنها را نمی شناسیم اما جعفر تبریزی یکی از آنها بوده که خود خوشنویس بزرگی است.

آغداشلو درباره نکات فنی تصاویر شاهنامه بایسنقری افزود: این کتاب وقتی فراهم می آید به کتاب کتاب ها تبدیل می شود، همه کتاب ها را ریشه اش را در این کتاب میابیم نه شاهنامه ایلخانی که تصاویرش بزرگ و تذهیب خاصی ندارد، همچنین هرچه در کتاب آرایی ایرانی می شناسیم همه در شاهنامه بایسنقری وجود دارد، از صفحه نخست با تذهیبش که بیشتر هندسی است تا دیگر تصاویر، چیزی که در شاهنامه بایسنقری مشخص است در شکل عمودی تصاویر تثبیت می شود و دیگر از تصاویر مثلث و… خبری نیست و اندازه انسان با حیوانات و گیاهان به اندازه مطلوب می رسد بدین ترتیب ارتباط انسان و جهان اطرافش زیباست، صورت ها همچنان به طور ایلخانی است و با تصاویر شاهنامه شاه طهماسبی فاصله دارد اما طبیعی است، به هر صورت خاستگاه کتاب آرایی ایرانی از شاهنامه بایسنقری است.

او ادامه داد: جلد و طرح آن باشکوه و فوق العاده است، فکر می کنم خیلی از حواشی سفیدش کم‌شده اما این را برای صاحب نظران مطرح می کنم، ادامه کار شاهنامه بایسنقری در تذهیب است، شاهکارهایی محض ومطلق، هنر تیموری قطعاً به خود شاهرخ دین دارد اما بیشتر از آن به پسرانش، من فکر می کنم برای اهل معنا و تحقیق زمینه زیبا و جذابی است در این کتاب وجود دارد، از آسمان طلایی و زمین سفید است واین که چطور شکل می گیرند، تماشای زندگی شاهزادگان تیموری با پوشش خاص و شمشیرهایشان تا آثاری را که جمع می‌کنند تصاویر خاصی است که در هیچ جا نمی توان دید، ما شاهد آنیم که این مسیر آرام است و روند استاد شاگردی در آن طی می شود تا به دوره قاجار می رسد، نقاشی تک چهره در دوره تیمور هم بود اما در دوره شاه عباس به اوج می رسد، هر کدام میدان یک جست و جو و تالیف است و هر که مشتاق باشد می تواند تحولات بزرگی را ببیند.

آیدین آغداشلو در پایان بیان داشت: بعد از شاهنامه شاه طهماسب دیگر آثاری این چنین دیده نمی شود اگر چه تلاش هایی شکل می گیرد، اما به طور قطع دوران طلایی از قرن ۸ تا ۱۱ قمری بوده است، یعنی در چهارصد سال هنرمندان ایرانی آثاری خلق می کنند که سابقه ندارد و دیگر تکرار نمی شود.

سپس در ادامه این مراسم رونمایی از مجموعه نفیس کارت‌پستال‌های بایسنقری صورت گرفت که برگرفته از شاهکار هنری شاهنامه بایسنقری از مجموعه کاخ گلستان و گنجینه‌ای از هنر و فرهنگ ایرانی را به نمایش می‌گذارد.

شاهنامه بایسنقری، نسخه کهن نگاره‌دار شاهنامه فردوسی از سده نهم هجری است که از دید کتاب آرایی و ارزش‌های هنری از اهمیت فراوانی برخوردار است. این کتاب ارزشمند و نفیس، ۲۲ نگارگری به سبک هرات دارد و در سال ۸۳۳ قمری (۸۰۹ خورشیدی) به سفارش شاهزاده بایسنقرمیرزا (فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی) تهیه شده است.
این اثر که در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود، در سال ۱۳۸۶ در برنامه حافظه جهانی یونسکو به عنوان اثری از سوی ایران ثبت شد.نسخه کنونی شاهنامه بایسنقری را امیر نظام گروسی، به کتابخانه کاخ موزه گلستان هدیه کرده و این شاهنامه بیش از ۱۱۰ سال است که در کتابخانه نگهداری می‌شود. این نسخه با ارزش و نفیس در برخی ازنمایشگاه‌های مهم جهانی نمایش داده شده است.

ایبنا