چاپخانۀ کاویانی درست یک قرن پیش و در نوروز ۱۳۰۴، رباعیّات حکیم عمر خیّام را با مقدمه‌ای راجع به اشعار و شرح حال حکیم از فریدرخ روزن آلمانی در برلین به چاپ رساند.
در کانال تلگرامی عمر خیام و رباعیات در مطلبی آمده است: «چاپخانۀ کاویانی درست یک قرن پیش و در نوروز ۱۳۰۴، رباعیّات حکیم عمر خیّام را با مقدمه‌ای راجع به اشعار و شرح حال حکیم از فریدرخ روزن آلمانی در برلین به چاپ رساند (۱).
مطبعه (چاپخانه) کاویانی به رواج افکار جدید و تلاش برای ترویج توسعه براساس معیارهای جهان متجدد نامبردار است. این چاپخانه یکی از دستاوردهای فرهنگی کمیته ملیون ایرانی در برلین بود. اعضای این کمیته که شاید بتوان آن را از تاثیرگذارترین گروه‌های روشنفکری تاریخ معاصر ایران دانست در کوران جنگ جهانی اول به برلین رفتند تا با مددگرفتن از دولت ملی‌گرای آلمان به پایه‌گذاری تجدد ایرانگرایانه بپردازند. سیدحسن تقی‌زاده ریاست این کمیته را بر عهده داشت و تعداد زیادی از ایرانیان سراسر اروپا را به برلین دعوت کرد که علامه محمد قزوینی، سیدمحمدعلی جمالزاده، حسین کاظم‌زاده ایرانشهر، ابراهیم پورداود، رضا و محمدعلی تربیت از جمله شاخص‌ترین افرادی بودند که به این دعوت پاسخ مثبت دادند (۲).
چاپ رباعیات خیام در چاپخانۀ کاویانی با رویکرد ملی‌گرایی کمیته ملیون ایرانی برلین هماهنگی داشت و یکی از نمودگارهای فضای فرهنگی ویژۀ آن دوران است. این چاپ از دیدگاه خیام‌پژوهی هم اهمیت بسیاری دارد. دستنویس رباعیّات خیّام متعلّق به یک بانوی آلمانی به نام کاترین فن‌اهایم که اساس چاپ فریدرخ روزن قرار گرفت به خط نستعلیق است و تاریخ آن در ترقیمۀ نسخه به عدد، ۷۲۱ق قید شده است و ۳۳۰ رباعی دارد. خود روزن احتمال داده نسخه از روی متنی که در سال ۷۲۱ کتابت شده، نقل یافته باشد. کریستن‌سن نسخه را مربوط به حدود ۹۰۰ هجری دانسته و آربری گفته است که پس از انتشار این نسخه، بلافاصله در قدمت آن تردید پیدا شد و شک نیست که از قرن دهم و حتی یازدهم هجری است (۳).
فریدرخ روزن در مقدمۀ خود نظریۀ «رباعیّات کلیدی» را که ظاهراً ریشه در گزینش کریستن‌سن از رباعیّات دارای تخلص خیّام و دو رباعی مرصاد العباد داشته است، یک گام به پیش برد و با توجه به دیدگاه کریستن‌سن، شش رباعی تخلّص‌دار، ۲۳ رباعی متون کهن و پنج قطعه شعر عربی منسوب به خیّام را به عنوان سروده‌های اصیل و کلیدی خیّام معرفی کرد (۳). گرچه روزن، اشعار کلیدی را ملاک انتخاب ثانویه رباعیات در چاپ خود قرار نداد و اهتمام او بر چاپ دستنویس مورّخ ۷۲۱ ق بود لیکن در پیشبرد این تحقیقات موثر بود.
وی همچنین به تتبع ژوکوفسکی در مورد «رباعیات سرگردان» یا به عبارت دیگر «رباعیات چرخنده» هم تحقیقاتی انجام داد و اذعان داشت که طریق ژوکوفسکی اگرچه کمک زیادی برای پیش بردن این مقصود نموده، ولی اعتماد را نشاید و آن را نمی‌توان اساس تحقیقات رباعیّات خیّام قرار داد.
روزن برای نخستین بار در این چاپ از رباعیات اعلام کرد که یک رباعی خیام در تاریخ جهانگشای جوینی نقل شده است. سیدعلی میرافضلی به اهمیت استشهاد به این رباعی خیام در اشتهار و اهمیت کتاب تاریخ جهانگشای جوینی اشاره می‌کند و تأکید دارد که «از ۱۳۰۴ که فریدرخ روزن آلمانی، به رباعی خیّام در این کتاب توجه کرد، تا امروز، این اثر همواره به عنوان یکی از منابع مهم رباعیّات خیّام شمرده می‌شود.»(۳)
چندین نسخه از چاپ مطبعۀ کاویانی در کتابخانه‌های کشور از جمله مجلس و دانشگاه تهران وجود دارند. نسخه رقومی این چاپ هم از طریق این کتابخانه‌ها در دسترس قرار گرفته است که متاسفانه اغلب به نحو مطلوب اسکن نشده و دارای افتادگی هستند. چند نمونه از تصاویر و فایل این چاپ در ادامه برای مراجعۀ مستقیم پژوهشگران آورده شده است.
منابع:
۱- رباعیّات حکیم عمر خیّام، با مقدمه راجع به اشعار و شرح حال حکیم، فریدرخ روزن، برلین، چاپخانه کاویانی، نوروز ۱۳۰۴
۲- چاپخانه کاویانی، راضیه محب، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، مرداد ۱۳۸۹ شماره ۱۴۷
۳- رباعیات خیام و خیامانه‌های پارسی، سید علی میرافضلی، انتشارات سخن، چاپ اول، ۱۳۹۹»
