استان فارس همزمان با آغاز ماه محرم، چهره‌ای آیینی به خود گرفته است؛ بیرق‌ها و علم‌های سیاه بر سر در تکایا، مساجد، خانه‌ها، ادارات و معابر افراشته شده‌اند و مردم این خطه با برپایی آیین‌های دیرینه، به استقبال از ماه محرم آمده‌اند.
استان فارس از کانون‌های مهم آیین‌های فرهنگی، اعتقادی و مذهبی است و در این بین آیین‌ها و سنت‌های عزاداری محرم تجلی‌گاه ارادت و دلدادگی مردم فارس به حسین و یاران باوفایش است؛ این رسوم دیرینه سالیان متمادی است در دیار فارس برگزار می شود.
مناسک محرم برای سوگ مصیبت های وارد شده بر امام حسین (ع) و یارانش با آغاز ایام سوگواری سیدالشهدا، با برپا کردن خیمه‌ها و آذین‌بندی هیات‌ها، سیاه‌بندی تکیه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها و نصب پرچم‌های عزا بر در منازل انجام شده است.
کارشناسان معتقدند که برگزاری آیین و رسوم مختلف در هر جامعه ای تقویت کننده پیوندهای اجتماعی آن جامعه محسوب می شود؛ در این میان در فرهنگ شیعه مراسم عزاداری ایام محرم دارای اعتبار معنایی با ارزشی است و زمینه ساز مجموعه ای از آیین هایی شده که به مرور عملکردهای اجتماعی متنوعی یافته و جزئی از فرهنگ عامه شده است.
برخی از این آیین‌ها و سنت‌ها در میان مردمی از جنوب ایران چنان از سبک و سیاق خاصی برخوردار است که در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
«چارچو گردانی» و «چک چکو» در استهبان، «عباس خواهی» یا «عمه کبار» و تعزیه در خرمبید، آیین «خیمه‌های برافراشته» و تعزیه در زرقان، تعزیه در صحرا رود فسا، مراسم عاشورا در روستای دوان کازرون، تعزیه در مرودشت، مراسم پرچم سرخ حسینی در فورگ داراب، مراسم عزاداری در لار و مراسم سینه‌زنی قطاری در شهر شیراز از آیین‌هایی است که در فهرست آثار معنوی کشور به‌عنوان آثار ناملموس به ثبت رسیده‌اند.
سنت‌های ماندگار محرم در فارس
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس در این زمینه گفت: این استان با ثبت ۱۲۷ میراث ناملموس در فهرست ملی، جایگاه ویژه‌ای در حفظ هویت فرهنگی کشور دارد؛ این آثار شامل ادبیات شفاهی، هنرهای اجرایی، آیین‌ها و جشن‌ها، آداب و رسوم، دانش‌های بومی و صنعتگری سنتی است.
محسن ضیایی با اشاره به به اینکه هم اینک ۲۰ آیین عاشورایی و سوگواری محرم در فارس وجود دارد که شماره ملی دریافت کرده اند، افزود: برای نمونه می‌توان به یادمان یاس کبود در روستای فتح آباد خفر، مراسم هفت منبرون شهر داراب، بارگاه گردانی شهر بیرم و مراسم الغوثی در شهر گراش اشاره کرد.
وی بیان کرد: از دیگر نمونه های این آئین ها می توان مراسم تعزیه در حرم حضرت احمد بن موسی شاهچراغ(ع) و سینه‌زنی قطاری در شیراز، رسم چارچوگردانی، چک چکو در استهبان، عمه کبار و تعزیه در خرمبید، آیین خیمه‌های برافراشته و تعزیه در زرقان، تعزیه در صحرا رود فسا، مراسم عاشورا در روستای دوان کازرون، تعزیه در مرودشت، مراسم پرچم سرخ حسینی در فورگ داراب، مراسم عزاداری در لار را نام برد.
وی با اشاره به برگزاری برخی از این آیین محرمی در استان، یادآور شد: یکی از این آیین ها رسم چک‌چکو در شهرستان استهبان است که شکلی نمادین از اتفاقاتی است که در عصر عاشورا برای امام حسین (ع) و یاران باوفایشان رخ داد؛ عزاداران به‌صورت دایره حلقه می‌زنند و در دستانشان دو قطعه چوب یا سنگ می‌گیرند و با نوحه‌خوان همنوایی می‌کنند و قطعات چوب و سنگ را به هم می‌زنند، صدایی که از این حرکت به گوش می‌رسد نمادی از صدای سم اسبان و برخورد شمشیرها در روزعاشوراست، در واقع این رسم واکنش به سم‌کوبی اسبان اشقیا بر بدن‌های مطهر اولیاست.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی فارس، از دیگر مراسم‌های عزاداری ثبت شده در فهرست ملی را اجرای یکی از بزرگ‌ترین تعزیه‌های کشور در صحرارود شهرستان فسا دانست و گفت: مراسم تعزیه از آیین‌های عاشورایی استان است که در بسیاری از مناطق از جمله لامرد، فسا، زرقان و شیراز برگزار می شود.
سینه زنی قطاری مردم شیراز
از روزهای قبل از شروع ماه محرم مردم این استان به سیاهپوش کردن خیابان ها و تکایا و بیرون آوردن علم و موارد دیگر مشغول هستند؛ با شروع این ماه مراسم ها نیز آغاز می شوند؛ یکی از مراسم های اصلی در هر شهری راه افتادن دسته های سینه زنی است، حال یکی از مراسم هایی که در استان فارس برپا می شود، سینه زنی قطاری است.
سینه زنی قطاری شیراز از قیام کربلا تاثیر گرفته است و همچنان در مسجد «بغدادی» شیراز که قدمت ۷۰۰ ساله دارد، برگزار می‌شود.
این شیوه از سینه زنی به این شکل است که مردم در همان دسته های عزاداری به صورت حلقه ای در کنار هم می ایستند، حلقه‌های نخست عزاداری را پیر غلامان و حلقه‌های بعدی را افراد جوان‌تر تشکیل می‌دهند؛ در این روش سینه زنی، سینه زنان ابتدا می‌ایستند، سپس با برداشتن ۲ گام به سینه خود می‌زنند و «حسین» می‌گویند؛ این شیوه از سینه زنی در لارستان و لار نیز اجرا می‌شود.
«عمه کبار» در خرمبید/ لزوم نامگذاری اسم آیین
مراسم عباس‌خواهی در زبان محلی عمه کبار نام دارد که در شهرستان خرمبید بیش از ۱۵۰ سال قدمت دارد و یکی از باشکوه‌ترین مراسم در شمال استان فارس است.
واژه عمه کبار که در واقع غم درون است، بنا بر اعتقاد عوام، خطاب به حضرت زینب (س) و منظور از یار، یار حضرت امام حسین (ع) یعنی حضرت ابوالفضل العباس (ع) است.
در این مراسم علم‌هایی از مناطق مختلف شهرستان به مسجد جامع شهر آورده می‌شود و عزاداران اشعار خود را می‌خوانند و یک نفر در وسط ایستاده و چند نفر دور علم حلقه می‌زنند و با حرکاتی خاص و خواندن اشعار مذهبی، به‌صورت گروهی دور علم می‌چرخند.
چک چکو در استهبان
آیین چک چکو و چارچوگردانی یکی از آیین‌هایی است که آن را مردم استهبان برگزار می‌کنند؛ امامزاده پیرمراد (ع) محل تجمع عزاداران حسینی این شهرستان است و آیین چک‌چکو که نشانه چکاچک شمشیر اشقیا و ضرب سم اسبان است در عصر عاشورا اجرا می‌شود.
این آیین هرچند قدمتی ۲۰۰ ساله دارد اما هرسال با شور و حرارتی خاص توسط نوجوانان، جوانان و بزرگسالان محله‌ها با تجمع در میدان اصلی شهر برگزار می‌شود؛ چک‌چکو در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
در این آیین که شکلی نمادین از اتفاقاتی است که در عصر عاشورا برای امام حسین (ع) و یاران باوفایشان رخ داد، عزاداران به‌صورت دایره حلقه می‌زنند و در دستانشان دو قطعه چوب یا سنگ می‌گیرند و با نوحه‌خوان همنوایی می‌کنند و قطعات چوب و سنگ را به هم می‌زنند، صدایی که از این حرکت به گوش می‌رسد نمادی از صدای سم اسبان و برخورد شمشیرها در عصر عاشوراست.
براساس روایت مورخان، پس از شهادت امام حسین (ع) لشکریان یزید به دستور شمر لعین با اسب‌هایشان بر جنازه شهدای کربلا تاختند و آیین چک‌چکو، واکنش به سم‌کوبی اسبان اشقیا بر بدن‌های مطهر اولیاست.
چارچو (نخل گردانی) در استهبان
آیین سنتی چارچوگردانی شب عاشورا نیز در حسینیه محله اَهر استهبان برگزار می‌شود؛ چارچو از اتاقکی چوبی باکف مستطیلی تشکیل و بدنه آن از شیشه پوشیده شده است؛ در این مراسم از ابتدای شب دسته‌های عزادار، زنجیرزن و سینه‌زن به حسینیه محل چارچوگردانی می‌روند.
معمولا این عزاداری‌ها با سینه‌زنی دایره شکل آغاز می‌شود و پس از آن گروهی از جوانان در حالی که بر سر می‌زنند، این نوحه را تکرار می‌کنند، پس از آن ۱۶ نفر از جوانان چهار طرف چارچو را بلند می‌کنند و وسط میدان می‌چرخانند.
پس از سه بار چرخش، چارچو را به جای خود در ساختمان حسینیه منتقل می‌کنند که تا سال دیگر در همان‌جا باقی می‌ماند.
مراسم عزاداری در روستای تاریخی دوان کازرون
اهالی روستای دوان کازرون نیز هرسال به یاد عاشورای حسینی مراسم ویژه‌ای را برگزار می‌کنند؛ آن‌ها تمام کوچه‌ها را غبارروبی و محل‌های عزاداری را سیاهپوش می‌کنند؛ سینه‌زنی از شب هفتم محرم شروع می‌شود و گروه سنج و دمام‌زن در محل تجمع شروع به نواختن سنج و دمام می‌کنند.
محل تجمع عزاداران، میدانی است که وسط آن را سه دایره متحدالمرکز به فاصله چند متر تشکیل می‌دهد؛ دایره کوچک‌تر که در مرکز قرار گرفته محل سینه‌زنی کودکان، دایره دوم محل سینه‌زنی جوانان و دایره سوم که بزرگ‌تر است به بزرگان و ریش‌سفیدان اختصاص دارد؛ در این مراسم یک نفر تک‌خوان اشعار مراثی است و بقیه به او جواب می‌دهند.
شب عاشورا علاوه بر اینکه مردان در میدان سینه‌زنی تجمع می‌کنند، زنان نیز در خانه عهده‌دار مراسم عاشورا در پای گهواره علی اصغر که با پارچه‌های رنگین تزئین شده است به عزاداری مشغول می‌شوند و عده‌ای نیز به پختن آش نذری می‌پردازند.
تعزیه صحرا رود فسا
از دیگر مراسم‌های عزاداری ثبت شده در فهرست ملی کشور می‌توان به اجرای یکی از بزرگ‌ترین تعزیه‌های کشور در صحرا رود شهرستان فسا اشاره کرد.
این نمایش از آیین‌های عاشورا است و بسیاری مناطق فارس از جمله لامرد، فسا، زرقان و شیراز شاهد اجرای تعزیه‌های بزرگ در سالیان طولانی بوده است؛ برخی قدمت مجالس شبیه‌خوانی در شهرستان فسا را با توجه به آثار باقی‌مانده، به بیش از ۲۰۰ سال تخمین زده‌اند.
این تعزیه بزرگ با اجرای حدود ۵۰۰ بازیگر در روستای صحرارود و در زمینی به مساحت حدود ۱۲ هکتار در ششمین روز از ایام محرم برگزار می‌شود؛ بازیگران این تعزیه در رده سنی پنج تا ۹۱ سال هستند و ۶ ماه برای متن تعزیه، تحقیق و مطالعه زمان صرف می‌شود و ۲ ماه هم کار تمرین و برنامه ریزی شکل می‌گیرد.
برافراشتن خیمه در زرقان
در زرقان، برافراشتن بیرق و چادرهای عزا، آیینی است که باسابقه چند صدساله در فهرست ملی ثبت‌شده است. ۲۷ ذی‌الحجه مردم در حسینیه این شهر با برافراشتن چادرهای بزرگ به پیشواز محرم می‌روند.
مردم زرقان پس از خواندن نماز صبح به صورت دسته جمعی و با همراهی روحانیون شهر به سمت حسینیه محله امام سجاد می‌روند و یکی از اهالی بر بام حسینیه رفته و ساز و کرنای عزا را می‌نوازد. پس از برگزاری این مراسم یک غذای مخصوص به نام شله در حسینیه‌ها پخت و در میان عزادارن توزیع می‌شود.
سینه‌زنی سنتی لارستانی‌ها
ازجمله آیین‌های سنتی و دیرین که ریشه در فرهنگ و تاریخ و تمدن جنوب فارس دارد، عزاداری سنتی و سینه‌زنی مردم لارستان است، این آیین که با زمزمه نوحه‌های جان‌سوز همراه است هرسال در حسینیه‌ها و تکایای این دیار کهن به شکل آیینی برگزار می‌شود.
عزاداری محرم در لارستان غالبا در مناطق مختلف بنا بر ویژگی‌های اقلیمی، فرهنگی و یا جغرافیایی، متکثر و متنوع می‌شود؛ در بعضی مناطق دسته‌های سینه‌زنی ایستا و بی‌حرکت و در بعضی دیگر متحرک و در حرکت هستند، بعضی جاها ریتم ضربه به سینه، تخت است و بعضی جاها مواج؛ در شهر لار که سینه‌زنی‌اش به‌عنوان نمونه کلی سینه‌زنی سنتی لارستان شناخته می‌شود، قریب به ۱۰ محله در قالب ۲ دسته جداگانه در مسیری مشخص حرکت و در یک مکان مشخص مراسم ختم را برگزار می‌کنند.
مراسم پرچم در فورگ داراب
در این مراسم سنتی و آیینی مردم شهر دوبرجی بخش فورگ بر اساس رسم دیرینه بیرق عزا را با چاووشی خوانی و نوحه‌سرایی روی پشت‌بام مهدیه شهر نصب کرده و به استقبال ماه محرم می‌روند که به آن مراسم پرچم می گویند.
در این مراسم سنتی و آیینی مردم شهر دوبرجی بخش فورگ بر اساس رسم دیرینه بیرق عزا را با چاووشی خوانی و نوحه‌سرایی روی پشت‌بام مهدیه شهر نصب می‌کنند و به استقبال ماه محرم می‌روند.
چاووش خوانی در سوریان بوانات
چاووش‌خوانی یکی از آیین‌های قدیمی و سنتی در پاسداشت آغاز ماه محرم است و در اقدامی یکپارچه، چاوش‌خوانان و پیر غلامان منطقه از سه مسجد امام حسین (ع)، مسجد صاحب‌الزمان (عج) و مسجد جامع به‌طرف حسینیه امام صادق (ع) حرکت و در بین راه به گروهی از چاوش‌خوانان و همراهان که به‌عنوان سفیران محرم هستند با چاوشی‌خوانی و اهدای بیرق مشکی به اهالی و بازاریان برای نصب در سر در منازل و مغازه‌ها، خبر از شروع ماه محرم و عزای حسینی می‌دهند و به آنان می‌پیوندند.
چاووش خوانان و هیات‌های عزاداری با برافراشتن پنج بیرق بزرگ که یکی از آن‌ها به نشانه قیام امام حسین(ع) به رنگ سرخ و چهار بیرق دیگر به رنگ مشکی به نشانه عزای حسینی است، این مراسم مذهبی را اجرا می‌کنند.
علاوه بر آیین‌های اشاره شده در همه شهرها و روستاهای استان فارس آیین‌هایی برگزار می‌شود که در نوع خود بی نظیر است، از فسا، داراب، نی‌ریز، زرین‌دشت در شرق فارس تا سپیدان، ممسنی، رستم، کازرون، در غرب و لار، لامرد، مهر، خنج، گراش و جهرم گرفته تا آباده، اقلید، بوانات، خرمبید و پاسارگاد در شمال شیراز، مرودشت، سروستان، کوار، خرامه، فیروزآباد در نقاط مرکزی استان فارس و فراشبند و قیر و کارزین در جنوب غربی این استان همگی دارای آیین‌های خاص در ماه محرم هستند و مردم این خطه در زنده نگه داشتن این آیین‌ها به ویژه در روزهایی محدود از سال و تحت عنوان عزاداری ماه محرم, اهتمام زیادی دارند.
