در دل کویر مرکزی ایران و در شهر تاریخی اردستان، بنایی سترگ و دل‌فریب سر به آسمان کشیده که نه تنها نمادی از هنر و معماری اسلامی ایران است، بلکه روایتگر قرن‌ها تاریخ، ایمان و زندگی اجتماعی مردم این دیار است.

مسجد جامع اردستان، که به حق می‌توان آن را یکی از نخستین مساجد دو طبقه ایران و از درخشان‌ترین نمونه‌های معماری سلجوقی و ایلخانی دانست، همچنان با شکوه و عظمت خود، هر بیننده‌ای را به تحسین وا می‌دارد.

اکنون با آغاز فرآیندهای مربوط به کاندیداتوری ثبت جهانی، امیدها برای معرفی هرچه بیشتر این میراث گران‌بها به جهانیان دوچندان شده است.

معماری؛ رقص نور و سنگ

آنچه مسجد جامع اردستان را از بسیاری بناهای مشابه متمایز می‌کند، معماری بی‌نظیر و کم‌نظیر آن است. این بنا که بر روی پایه‌هایی قدیمی‌تر بنا شده، شاهکاری از تطور و تکامل معماری مساجد ایرانی است.

با ورود به این مسجد، کاشی‌کاری‌های ظریف، محراب‌های حجاری شده و ستون‌های سنگی باشکوه، چشمان هر بیننده‌ای را خیره می‌کند. ترکیب آجر، گچ و کاشی، به گونه‌ای هنرمندانه در کنار هم قرار گرفته‌اند که گویی روح در کالبد سنگ دمیده شده است.

از نکات برجسته معماری این مسجد، وجود چهار ایوان است که آن را در زمره مساجد “چهار ایوانی” قرار می‌دهد؛ سبکی که در دوره سلجوقیان رواج یافت و به اوج خود رسید.

شاید یکی از جذاب‌ترین جنبه‌های این مسجد، دو طبقه بودن آن باشد که نشان از نبوغ معماران آن دوره، از جمله استاد محمود اصفهانی دارد و آن را به اثری منحصر به فرد تبدیل کرده است.

هر گوشه از این مسجد، از گنبد دوپوسته آن گرفته تا مناره رفیعش که زمانی با اذان مؤذن، فضای اردستان را عطرآگین می‌کرد، داستانی از هنر و مهندسی را بازگو می‌کند.

تزئینات آجری، خطوط کوفی بنایی و گچ‌بری‌های زیبا، هرکدام بیانگر ذوق و ظرافت هنرمندان این مرز و بوم هستند.

قدمت و تاریخچه؛ از آتشکده تا مسجد

تاریخ مسجد جامع اردستان به قدمت خود اردستان است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این مکان، پیش از اسلام، یک آتشکده ساسانی بوده است. پس از ورود اسلام به ایران، این آتشکده به مسجدی ساده تبدیل شد و سپس در طول قرون متمادی، با اضافه شدن بخش‌های مختلف و مرمت‌های پی در پی، به شکل امروزی خود درآمد.

سه دوره اصلی ساخت و توسعه را می‌توان برای این مسجد متصور شد: دوره نخست در قرن سوم هجری قمری که به صورت گنبدی شکل گرفته، دوره دوم در عهد سلجوقیان که با تغییراتی اساسی، مسجد چهار ایوانی شکل گرفت و دوره سوم در عهد ایلخانان که الحاقاتی به آن اضافه شد.

این تاریخچه غنی، هر گوشه از مسجد را به کتابی نانوشته تبدیل کرده است که داستان‌های قرون متمادی را در خود جای داده است. از فراز و نشیب‌های دوران‌های مختلف تا پایداری و استقامت در برابر گذر زمان، مسجد جامع اردستان نمادی از تداوم فرهنگی و دینی در ایران است.

نقش اجتماعی؛ قلب تپنده شهر

مسجد جامع اردستان نه تنها یک بنای مذهبی، بلکه همواره مرکز ثقل زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم اردستان بوده است. در طول تاریخ، این مسجد محلی برای گردهمایی‌های مذهبی، اجتماعی، سیاسی و حتی آموزشی بوده است.

مهر