به گزارش روابط عمومی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی، محمدجعفر یاحقی، پژوهشگر و نویسنده ایرانی و استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد با حضور در هجدهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن و عترت مشهد مقدس، در خصوص تأثیر قرآن بر زبان فارسی و پیوند عمیق آن با فرهنگ اسلامی اظهار داشت: قرآن به عنوان مهم‌ترین سند فرهنگ اسلامی، پس از ورود اسلام به ایران، مورد توجه مسلمانان و از جمله ایرانیان قرار گرفت.
وی ادامه داد: در آن دوران، زبان فارسی در مرحله‌ای خاص قرار داشت و با ورود به دوره اسلامی، نخستین اقدامی که صورت گرفت، انتقال اندیشه‌های قرآنی و اسلامی به زبان فارسی بود تا مردم بتوانند به‌درستی مفاهیم آن را درک کنند.
ورود واژه‌های فارسی به فرهنگ اسلامی و نقش سلمان فارسی
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به نقش سلمان فارسی در این تعامل زبانی و فرهنگی افزود: سلمان فارسی، که از ایران به حجاز رفت و به عنوان یکی از صحابه پیامبر اسلام (ص) شناخته شد، توانست ارتباط ویژه‌ای میان زبان فارسی و مفاهیم اسلامی برقرار کند. وی نه‌تنها برخی مفاهیم ایرانی را به فرهنگ اسلامی وارد کرد، بلکه در تصمیمات نظامی نیز نقش داشت.
یاحقی ادامه داد: به‌عنوان مثال، در جنگ خندق، پیشنهاد حفر خندق را مطرح کرد که این واژه نیز برگرفته از زبان فارسی ‘خند’ به معنای گودال بود و بعدها در زبان عربی به ‘خندق’ تبدیل شد.
تأثیر قرآن بر خط و نگارش فارسی
یاحقی در ادامه به تحول خط فارسی پس از ورود اسلام پرداخت و تصریح کرد: پیش از اسلام، زبان فارسی با الفبای پهلوی نوشته می‌شد، اما این الفبا بسیار دشوار بود و به‌مرور زمان رو به فراموشی رفت. با ورود اسلام، ایرانیان برای نگارش زبان خود، الفبای عربی را اقتباس کردند و در نتیجه، زبان فارسی دری که امروز رایج است، شکل گرفت.
وی افزود: در ابتدا، خط فارسی شباهت زیادی به خط کوفی داشت، اما با گذر زمان و برای وضوح بیشتر، نقطه‌گذاری در زبان فارسی مرسوم شد و حروف جدیدی مانند ‘پ’، ‘ژ’، ‘چ’ و ‘گ’ که در عربی وجود نداشت، به آن اضافه شد.
ترجمه قرآن به زبان فارسی و گسترش آن در جهان اسلام
استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به نخستین تلاش‌ها برای ترجمه قرآن به زبان فارسی بیان کرد: در ابتدا، برخی علما در مورد ترجمه قرآن تردید داشتند و برای حل این مسأله، به علمای ماوراءالنهر مراجعه کردند. این علما با استناد به آیه‌ای از قرآن که می‌گوید: ‘*وَما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ*’ (ما هیچ پیامبری را جز به زبان قوم خود نفرستادیم)، فتوا دادند که ترجمه قرآن به زبان فارسی جایز است.
یاحقی اضافه کرد:پس از این فتوا، ترجمه‌های قرآن به زبان فارسی به‌صورت رسمی و غیررسمی رواج یافت و امروزه صدها و هزاران نسخه خطی از ترجمه‌های قرآنی در کتابخانه‌های مختلف جهان باقی مانده است.
وی در ادامه افزود: یکی از قدیمی‌ترین ترجمه‌های قرآنی، ترجمه تفسیر طبری است که در قرن سوم هجری نگاشته شد و در قرن چهارم به زبان فارسی ترجمه شد. علاوه بر آن، ترجمه‌های متعددی از قرآن در دوره‌های مختلف تاریخی وجود داشته که بسیاری از آن‌ها به دلیل فرسودگی از بین رفته‌اند. در کتابخانه آستان قدس رضوی، صدها نسخه خطی از ترجمه‌های فارسی قرآن نگهداری می‌شود که طی سال‌ها پژوهش بر روی آن‌ها، یک فرهنگ‌نامه تطبیقی از واژه‌های فارسی و عربی قرآن در پنج جلد منتشر شد که در سال ۱۳۷۵ به عنوان کتاب سال انتخاب شد.
زبان فارسی، زبان دوم اسلام و عامل گسترش معارف قرآنی
این پژوهشگر با اشاره به نقش زبان فارسی در گسترش اسلام در سایر نقاط جهان گفت: پس از توسعه زبان فارسی و پیوند آن با مفاهیم اسلامی، این زبان به‌عنوان زبان دوم اسلام شناخته شد. بسیاری از ممالک شرقی جهان اسلام، از جمله شبه‌قاره هند و آسیای مرکزی، معارف اسلامی را از طریق زبان فارسی آموختند. در واقع، زبان فارسی به‌عنوان ‘بازوی راست فرهنگ اسلامی’ عمل کرد و سهم بسزایی در گسترش تمدن و معارف اسلامی ایفا نمود.
ارتباط ارگانیک زبان فارسی و عربی در بستر اسلام
وی در پایان سخنان خود، به پیوند ارگانیک میان زبان فارسی و زبان عربی اشاره کرد و گفت: فارسی و عربی به دلیل ارتباط نزدیک خود در حوزه دین و فرهنگ، به نوعی مکمل یکدیگر شدند. بسیاری از مفاهیم اسلامی و قرآنی از طریق زبان فارسی تبیین و تفسیر شدند و این زبان توانست به ابزاری کارآمد برای انتقال معارف اسلامی تبدیل شود. اقتباس الفبای عربی برای نگارش فارسی، نقطه‌گذاری در زبان فارسی، گسترش ترجمه‌های قرآنی، و تأثیر متقابل زبان‌های فارسی و عربی، همه نشان‌دهنده عمق پیوند این دو زبان در طول تاریخ است.
به گفته محمدجعفر یاحقی، تأثیر قرآن بر زبان فارسی و متقابلاً نقش زبان فارسی در ترویج معارف اسلامی، یک ارتباط تاریخی عمیق و مستحکم را رقم زده است. این پیوند نه‌تنها به فهم بهتر مسلمانان فارسی‌زبان از آموزه‌های قرآنی کمک کرده، بلکه باعث شده است که زبان فارسی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای گسترش تمدن اسلامی در سراسر جهان شناخته شود.
گفتنی است: هجدهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن و عترت مشهد مقدس از 13 لغایت 20 اسفند ماه 1403، در مرکز دائمی نمایشگاه های آستان قدس رضوی واقع در پارکینگ شماره یک یا ورودی باب الجواد حرم مطهر رضوی از ساعت 19 تا 23 برگزار می‌شود و فرصتی است برای زائران و مجاوران تا از دستاوردهای قرآنی و فرهنگی بهره‌مند شوند.
