عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان گفت: تأثیر یا تجلی قرآن و حدیث در شعر فارسی تقریباً در همه آثار ادبی ما به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم و پیدا و پنهان نمود یافته که از این حیث شاید بتوان گفت شعر و ادبیات فارسی، بزرگترین و زیباترین نمایشگاه معارف اسلامی در عرصه هنرهای کلامی است.
رضا روحانی، متولد ۱۳۴۷ در شهرستان لنگرود استان گیلان، دارای مدرک دکترای تخصصی، دانشیار و عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان است. خبرنگار ایکنای اصفهان به‌مناسبت روز شعر و ادب فارسی و بزرگداشت شاعر معاصر و بلندآوازه کشورمان، محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به «شهریار» که اشعارش در وصف اهل بیت(ع)، ایران و انقلاب اسلامی شهرت فراوان دارد و مهم‌ترین اثرش، «منظومه حیدربابایه» محسوب می‌شود که به بیش از ۸۰ زبان ترجمه شده است، گفت‌وگویی با این استاد دانشگاه انجام داده که متن آن را در ادامه می‌خوانید:
بسیاری از اشعار شاعران مشهور ایرانی از جمله شهریار با الهام از تعالیم دینی و برگرفته از آیات قرآن سروده شده است. از منظر شما، پیوند قرآن با شعر و ادبیات فارسی چگونه است؟
پیوند شعر و ادبیات فارسی با آموزه‌های اصیل اسلامی که شامل معارف قرآنی و روایی است، پیوندی دیرین و شیرین بوده و از نخستین روزگار شعر و ادب فارسی تا زمان ما ادامه داشته است. در این زمینه شاید شاعران مسلمان ایرانی بیشتر و بهتر از سایر ادیبان مسلمان توفیق داشته‌اند. تأثیر یا تجلی قرآن و حدیث در شعر فارسی تقریباً در همه آثار ادبی ما به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم و پیدا و پنهان نمود یافته که از این حیث شاید بتوان گفت شعر و ادبیات فارسی، بزرگترین و زیباترین نمایشگاه معارف اسلامی در عرصه هنرهای کلامی است.
خوشبختانه درباره تأثیر یا تجلی آیات و روایات در ادبیات فارسی، کتاب‌ها، مقاله‌ها و پایان‌نامه‌های مستقل و متعددی به نگارش درآمده است و حتی در این زمینه، مجله مستقل و مخصوصی نیز وجود دارد. هرچند در نخستین نمونه‌های شعر فارسی نیز ردپای فرهنگ اسلامی دیده می‌شود، اما بیشترین تجلیات قرآن و حدیث را در دوره گسترش فرهنگ اسلامی یعنی از قرن‌های پنجم به بعد شاهد هستیم که در کنار آموزه‌های دینی، آموزه‌های عرفانی و شعر اخلاقی نیز گسترش یافت و ترویج پیدا کرد. در آثار شاعران و حکیمان بزرگی مثل ناصر خسرو، سنایی، عطار و سه رکن اصلی شعر فارسی یعنی سعدی، مولوی و حافظ، بیشترین و زیباترین تجلیات قرآن و حدیث دیده می‌شود.
البته تجلیات قرآن و حدیث فقط به نوع تعلیمی یا سبک عراقی منحصر نمی‌شود و در انواع دیگر حتی نوع حماسی و غنایی و نیز سبک‌های دیگر شعر فارسی شامل خراسانی، هندی و معاصر، این تأثیرات به فراخور مقام، مخاطب و سبک دیده می‌شود و از این راه، شعر و ادب فارسی را گران‌قدر و پرمایه ساخته است. درواقع، ارزش محتوایی شعر فارسی بیش از همه مدیون این نوع تجلیات پیدا و پنهان قرآنی و روایی بوده و شاعران بزرگ ما کوشیده‌اند بین صورت بیانی زیبا با معانی ژرف الهی ارتباط برقرار کنند و در این راه علاوه بر مقاصد صوری و هنری مثل زیبایی‌آفرینی، مقاصد معنوی، الهی و آخرتی را نیز مدنظر داشته باشند.
حال اگر بخواهیم در بین همه آثار ادبی گذشته، اثری را نشان کنیم که حامل بیشترین و متنوع‌ترین تأثیرات از معارف اسلامی باشد، بی‌گمان باید از «مثنوی معنوی» نام ببریم. هرچند مولوی و حتی سعدی و بسیاری از بزرگان ادبیات فارسی مانند حافظ شیرازی به حفظ قرآن شهرت نیافته‌اند، اما به گمان من به علت اشتمال فراوان، متنوع و هنرمندانه قرآن در آثارشان به نظر می‌رسد که دائم قرآن و معارف مذهبی را در دل و دیده داشته و احیاناً حافظ قرآن و احادیث فراوان بوده‌اند که به چنین توفیقاتی دست یافته و شعر و ادب فارسی را این‌چنین در جهان ادبیات و ادبیات جهانی نامدار و پایدار ساخته‌اند. به تعبیر دیگر، هم صاحبان آثار ادبی فارسی در نشر معارف قرآن و حدیث توفیقات زیادی داشته‌اند و هم اشتمال ادبیات فارسی بر این معارف همیشگی با صبغه الهی و انسانی، موجب ماندگاری و جاودانی این آثار شده است.
شما در زمینه پیوند قرآن و ادبیات فارسی دارای دستاوردهای پژوهشی هستید. عناوین پژوهشی خود را ذکر کنید.
رساله دکترای من با عنوان «تأویل قرآن در مثنوی» در سال ۱۳۷۷ در دانشگاه تهران دفاع شد و از آن زمان به بعد، کم و بیش به تدریس و تحقیق در حوزه‌های ادبی و قرآنی مشغول بوده‌ام. در کنار تدریس متون تفسیری، تأثیر قرآن و حدیث در ادب فارسی و تحقیق و تدریس متون عرفانی و اخلاقی و آثار و اشعار ناصر خسرو، سنایی، مولوی، حافظ، سعدی و… راهنمایی پژوهش‌های عرفانی و قرآنی و نگارش مقالاتی را در این‌باره نیز در برنامه کاری خود قرار داده‌ام.
تعدادی از مقالات قرآنی ادبی که تاکنون موفق به انتشار آنها شده‌ام، عبارتند از «قرآن در مثنوی معنوی»، «تأویل و انواع آن در مثنوی معنوی»، «قرآن و تأویل آن از دیدگاه ناصر خسرو»، «کاری ارجمند اما نه برای همیشه» که نقد و معرفی کتاب قرآن در مثنوی است، «بررسی مباحث، مسائل و ابعاد نزول زبانی قرآن» و «چهره قرآنی علامه حسن‌زاده آملی».
درون‌مایه اشعار شهریار را از نظر پرداختن به آیات قرآن چگونه ارزیابی می‌کنید؟
محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار در خانواده‌ای روحانی پرورش یافت و از خاندان جلیل سادات بود. تحصیلات سنتی و دینی خود را در مکتبخانه‌های تبریز طی کرد و با زبان عربی و معارف قرآن آشنایی خوبی داشت. او وقتی به وادی شعر و شاعری پا گذاشت، خواه ناخواه از معارف اسلامی بهره برد و در جای جای آثارش، این معارف را به‌صورت پیدا و پنهان جلوه داده است. باید گفت که هنر شهریار در بین سایر شاعران معاصر، علاوه بر بزرگی و پیشاهنگی، صحت و صراحت و نیز استفاده‌های دقیق، عمیق و متعدد او از روایات شیعی و معارف اهل بیت(ع) است که از این حیث نیز در بین شاعران آیینی معاصر، از سرآمدان و پیشاهنگان مقتدر به شمار می‌آید.
در مقام استاد ادبیات فارسی، چقدر خود را ملزم به استفاده از آموزش با درون‌مایه‌های دینی می‌بینید؟
علاوه بر درس‌هایی که در سرفصل‌های رشته زبان و ادبیات فارسی به قرآن، حدیث، نهج‌البلاغه و تفسیر اختصاص یافته است، سایر درس‌ها و به‌ویژه متون عرفانی فارسی ایجاب می‌کند که استاد و دانشجو با این معارف آشنا باشند و در نقد، تحلیل، شرح و شناخت عمیق و دقیق متون ادبی از این آشنایی و مهارت بهره ببرند و آن را به مخاطب انتقال دهند.
یکی از پیشنهاداتی که می‌توان درباره منابع و سرفصل‌های درسی رشته ادبیات فارسی بیان کرد، این است که به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که تدریس معارف اسلامی و قرآنی در رشته‌های دانشگاهی حتی‌المقدور به کمک آثار ادبی فارسی انجام شود که مشحون از معارف ناب و ماندگار قرآنی است.
در این زمینه نیز بهتر است گزیده‌ای از اشعار زیبا و پرمحتوای قرآنی و روایی شاعران بزرگی مثل سعدی، مولوی و حافظ البته غیر از آنچه در مدرسه و درس فارسی عمومی آموزش داده می‌شود، برای دانشجویان فارسی‌زبان تمام رشته‌های دانشگاهی ایران تدریس شود تا هم از جذابیت بیشتری برخوردار باشد و هم به‌طور مستقیم و غیرمستقیم، سبک زندگی اسلامی به مخاطبان جوان حقیقت‌جو عرضه شود و در نهایت به گسترش عملی و نظری معارف یاری رساند؛ به عبارتی همه دانشجویان ما به علت تکلم به زبان فارسی و زیستن در سرزمین ایران، دانشجویان زبان فارسی و فرهنگ و ادبیات زیبا و پرمحتوای آن هستند و از این‌رو، هرچه در این زمینه، هزینه و تلاش صورت گیرد، به عنایت الهی و دولت قرآن خیر و مبارک خواهد بود.
ایکنا
