اساس آنچه در این مقاله می‌خوانید مقدمه‌های هفتگانۀ مفصلی است که استاد دانشمند دکتر شفیعی کدکنی بر منظومه‌ها و غزل‌ها (زبور پارسی) و مختارنامه و تذکرهالاولیاء عطار نوشته است. این مقدمه‌ها حاوی جامع‌ترین و دقیق‌ترین اطلاعات دربارۀ زندگی و آثار عطار است. آن چه که در این نوشته آمده است، چیزی جز تلخیص و تالیف و حذف و برخی جابه جایی‌ها و همچنین در مواردی تصرفات اندک در سیاق جملات نبوده است.
آن قدر اسرار توحید و حقایق اذواق و مواجید که در مثنویات و غزلیات وی [عطار]اندراج یافته، در سخنان هیچ یک از این طایفه یافت نمی‌شود. (مولانا عبدالرحمان جامی)
زندگینامه و هویت تاریخی عطار
فریدالدین ابوحامد محمدبن ابراهیم معروف به عطار نیشابوری، که در شعر‌های خود تخلص «عطار» و «فرید» را آورده است، در نیمه دوم قرن ششم و ربع اول قرن هفتم می‌زیسته و در نیشابوری بودن او تردیدی نیست. معاصر او محمد عوفی نیز در لباب الالباب از او به عنوان «الأجل فریدالدین افتخار الأفاضل ابوحامد ابوبکر العطار النیشابوری…. سالک جاده حقیقت و ساکن سجاده طریقت…» یاد کرده است. (عطار، ۱۳۸۵: ۱۱ و شفیعی کدکنی، ۱۳۷۸: ۳۴)
مورخین قدیم و تذکره نویسان کهن، عطار را اهل «کدکن» نوشته اند و این کدکن هفتمین ولایت از ولایات نیشابور بوده است. در همین ده کدکن که در مرکز جلگه رخ قرار دارد، زیارتگاهی است به نام «پیر زَرْوَند» که مزار پدر عطار است و تذکره نویسان قدیم نیز نام پدر عطار را ابراهیم نوشته اند و از و به نام محمدبن ابراهیم بن اسحاق یاد کرده اند. (همان: ۳۴ تا ۳۶).
عطار به احتمال قوی همسر و فرزندانی داشته، اما اسناد مستقیم زندگی او در ایــن بــاره، اطلاع روشنی به دست نمی‌دهد. در آثار او و در اسنادی که دربارۀ او موجود است از تحصیلات و سفر‌ها و جزئیات زندگی او اطلاع روشنی وجود ندارد.
از اساتید و مشایخ او نیز هیچ گونه اطلاعی در دست نیست و خود ارتباط معنوی خویش را با هیچ یک از مشایخ عصر روشن نکرده است. بعضی او را «اویسی» خوانده اند، از قبیل جامی در نفحات، و منظورشان این بوده است که وی دستِ ارادت به شیخ معینی نداده بوده است. همچنان که مشایخ عطار ناشناخته مانده‌اند مریدان و شاگردان او نیز ناشناخته اند؛ یعنی ما در تاریخ تصوّف و در اسناد مسلّم رجال تصوّف، کس یا کسانی را نمی‌شناسیم که در رابطه با عطار و از جمله مریدان یا شاگردان او بوده باشند.
عطار در میان سه شاعر برجسته تصوّف ایرانی، یعنی جلال الدین مولوی و سنائی و عطار، کسی است که با هیچ درباری به هیچ وجه رابطه نداشته است وَ هیچ گاه حاضر نشده است، شعرش را به مدیح کسی بیالاید.
نام عطار اشارتی به شغل او دارد. این که در اسرارنامه اشارتی به داستانی می‌کند که در شهر ما بخیلی بود که بیمار شد و مرد آزاده‌ای از من خواست تا برای او شربتی درست کنم، رابطه نام او را با شغل عطار که همان طبابت نیز بوده است، تا حدی روشن می‌کند ولی افسانه‌های اغراق آمیز «به داروخانه پانصد شخص بودند/ که در هر روز نبضم می‌نمودند»، قابل قبول نیست.
مرگ عطار
سرانجام عطار، مثل بسیاری از جوانب زندگیش روشن نیست. این که وی به مرگ طبیعی نمرده و بر دست کفار تاتار شهید شده است، جزء اطلاعات مسلم تاریخ ادبیات فارسی است. قدیم‌ترین سند در باب شهادت او عبارت ابن الفوطی است که گوید: «و اسْتُشِهِدَ عَلَى یَدِالتَنَارِ بنیسابور» ولی این که وی در چه سالی شهید شده است، جای تردید است. مرحوم فروزانفر حدس می‌زند که باید شهادت او در همان واقعه معروف حمله تاتار، یعنی ماه صفر ۶۱۸ مهشیدی باشد. سال‌های دیگری هم نقل شده که همگی جای تردیدند آنچه تقریباً پذیرفتنی است، این است که وی شهید شده است و شهادت او در نیشابور بوده است. در باب سال ولادت او نیز سند قاطعی در دست نداریم بعضی حدود سال ۵۴۰ را به حقیقت نزدیک‌تر یافته اند. عطار در منطقه شادیاخ نیشابور دفن شده است و امروز مزار او یکی از بنا‌های تاریخی است که مسافران نیشابور به زیارت آن می‌روند. این ساختمان در عصر علیشیر نوائی ساخته شده و بعداً هم تغییرات و تعمیراتی در آن انجام شده است.
آرامگاه امروزین عطار
اگر قصد سفر به شهر نیشابور را دارید حتما برای بازدید از آرامگاه عطار نیشابور برنامه ریزی کنید. آرامگاه عطار و استاد کمال الملک واقع در باغ عطار در استان خراسان رضوی، شهرستان نیشابور و در جنوب شرقی این شهر قرار دارد. به طور دقیق‌تر این آرامگاه در ۱.۵ کیلومتری غرب باغ خیام قرار دارد. تمام آن چیزی که برای بازدید از باغ عطار نیاز دارید بدانید را اینجا برایتان نوشته ایم.
دربارۀ مذهب عطار نیشابوری
عطار، بی گمان پیرو مذهب سنّت و جماعت بوده ولی به خاندان رسول ارادت خاص داشته است. آنچه در باب تشیع او نوشته اند، همه برگرفته شده از آثاری است که هیچ نسبتی با او ندارند. ولی در همین متن مختارنامه رباعی یی هست که به عصمت ائمه اثنی عشر اشارت دارد و خطاب به حسین بن علی است. پس بنا بر این رباعی که در تمام نسخه‌های مورد استفاده ما وجود دارد، او باید معتقد به عصمت این امامان باشد و این گویا با موازین عقاید اهل سنت قابل تطبیق نیست و در تمام آثار او پس از مدح حضرت رسول مدح صحابه و امام حسن و امام حسین نیز دیده می‌شود. عطار از کودکی شیفته عالم تصوّف بوده و خود در مقدمه تذکرهالاولیا می‌گوید: «بی سببی از کودکی باد دوستی این طایفه (صوفیه) در دلم موج می‌زد و همه وقت مفرح دل من سخن ایشان بود»؛ بنابراین افسانه‌هایی که در باب تغییر حال ناگهانی او نقل کرده اند، بی بنیاد است و‌ای بسا که این شیفتگی نسبت به صوفیه حاصل محیط خانوادگی او باشد؛ چرا که به احتمال قوی پدرش نیز در سلک این قوم راه داشته است و معلوم نیست که در هنگام سرودن شعر‌ها و منظومه‌ها آیا باز هم به کار پزشکی و عطاری خویش می‌پرداخته است، یا نه. (عطار، ۱۳۸۹: ۲۲ تا ۳۲)
آثار و کتاب‌های عطار نیشابوری
عطار علاوه بر دیوان و مجموعه رباعیات (مختارنامه) چهار منظومه دارد که از آنها با عنوان اسرارنامه و مقامات طیور (منطق الطیر) و خسرو نامه (الاهی‌نامه) و مصیبت‌نامه یاد می‌کند. در کنار این چهار منظومه و دیوان و مختارنامه باید از کتاب شگرف تذکرهالاولیاء او که به نثر نوشته شده است نیز یاد کنیم. جز این آثار، هیچ اثر دیگری از عطار نیست و تمام منظومه‌های ناتندرستی که بعضی از آنها متأسفانه بار‌ها و بار‌ها به نام او نشر یافته، هیچ کدام از آثار او نیست.
(عطار، ۱۳۸۵: ۱۳ تا ۱۷)
ترتیب تاریخی آثار عطار
عطار دو بار در مقدمه مختارنامه از آثار خود با اختلاف جزئی و قابل اغماض به ترتیب یاد کرده و بر آن اساس می‌توان حدس زد که ترتیب تاریخی نظم و تدوین آثار او این گونه باشد: خسرونامه (الاهی نامه)، اسرارنامه، طیورنامه (منطق الطیر)، مصیبت نامه، دیوان و مختارنامه. عبارات «ظاهر گشت» و «منتشر شد» هم در مقدمه مختارنامه، تأیید این نظم تاریخی می‌تواند باشد. (۱۳۸۹:، ۲۲ تا ۳۲)
۱-الاهی نامه (خسرونامه)
الاهی نامه (خسرونامه)، داستانی است رمزی از تصویر جهان مطلوب و آرزو‌های بزرگ شش شاهزاده که هر کدام با پدر خویش سخن می‌گوید و مطلوب آرزوخواه خویش را بیان می‌دارد. یکی خواستار دختر شاه پریان است و دیگری دوستدار آموختن «جادوگری» است و سومین برادر در جستجوی جام جم است و چهارمین در پی به دست آوردن «آب زندگی» و جاودانگی یافتن. شاهزادۀ پنجم خواهان انگشتری حضرت سلیمان است و ششمین برادر، در آرزوی دست یافتن به «کیمیا». سراسر این منظومه، که مشتمل بر حدود شش هزار و پانصد بیت است بیان داستان این شاهزادگان است و نقدی است که پدر بر هر یک ازین آرزو‌ها دارد. (۱۳۹۸: ۲۸ و ۲۹) در این منظومه شش پسر پادشاه که هر کدام آرزویی بزرگ و محال در سر می‌پرورانند، هر کدام یکی از وجوه روانشناسی انسان را با سخنان و خواست‌های خود – آینگی می‌کنند. (۱۳۸۷: ۲۹).
۲ ـ اسرارنامه
اسرارنامه منظومه‌ای است دارای حدود سه هزاروسیصد بیت. عطار در این منظومه کوشیده است، طرحی فراگیر از جهان بینی عرفانی خویش ارائه کند؛ از الهیات به معنی اخص تا مسائل معرفت شناسی و عقل و عشق تا حقیقت بهشت و دوزخ و حقیقت مرگ و زندگی. (تذکرهالاولیاء، ۲۸) در این اثر [ بر خلاف سه منظومۀ دیگر عطار، الاهی نامه، منطق الطیر و مصیبت نامه]پیرنگ کلانی وجود ندارد و بر طبق ابواب و فصول خاص تدوین شده و هر فصل و مقاله، حکایاتی را در خلال خود به همراه می‌آورد. (۱۳۸۶: ۶۲).
۳ ـ منطق الطیر (طیورنامه/ مقامات طیور)
منطق الطیر که گزارشی است در حدود چهار هزار و هفتصد بیت از سفر رمزی و روحانی پرندگان به سوی سیمرغ، یکی از مشهورترین آثار عرفانی جهان اسلام است و در میان منظومه‌های ادب عرفانی فارسی در کنار مثنوی معنوی حضرت مولانا جلال الدین بلخی قرار می‌گیرد و کمتر اثری از آثار منظوم ادب فارسی چنین ساختار کاملی دارد. (۱۳۸۵: ۲۷) این اثر به بیشتر زبان‌های شرقی و غربی ترجمه شده و در بعضی از زبان‌ها چندین ترجمه از آن فراهم آمده است (۱۳۹۸: ۲۸)
۴ ـ مصیبت نامه
مصیبت نامه که در حدود هفت هزاروپانصد بیت است، گزارش رمزی عطار است، از سفر «سالک فکرت» و رفتنِ او به نزد همۀ اجزای کائنات، از جماد و نبات و حیوان تا عناصر اربعه تا بهشت و دوزخ و فرشتگان و عرش و کرسی تا انبیای اولوالعزم و پرسیدن از یک یک اینان دربارۀ مشکل خویش و سرانجام نومید بازگشتن و دریافتن این که همهٔ هستی از پاسخ دادن به پرسش او عاجزند و در پایان کار دریافتن این که آنچه او در سراسر کاینات به جستجوی آن بوده، جز در درون خودش، در هیچ جای دیگر پیدا نخواهد شد. (۱۳۹۸: ۲۹) این اثر پس از منطق الطیر، برجسته‌ترین اثر عطار است. اگر استحکام پیرنگ سفرِ مرغان در منطق الطیر نبود، به آسانی می‌توانستم بگویم که شاهکار فکری و ژرف‌ترین اثر عرفانی عطار همین مصیبت نامه است. در این منظومه عطار به جهان‌هایی از تجربه عرفانی دست یافته است که در دیگر آثار او یا نیست، یا اگر باشد، به این گسترش و ژرفایی خود را نشان نمی‌دهد. (۱۳۸۶: ۲۹).
۵ ـ دیوان قصاید و غزلیات
عطّار یکی از سعادتمندترین مردان عرصه ادب و هنر ایرانی است که با عمری از نوع عمرِ همگان توانسته است، در کنار منظومه‌های بلندی از نوع منطق الطیر و الاهی نامه و مصیبت نامه و اسرارنامه، دیوان قصاید و غزلیاتی در حدود هشت هزار بیت از خود به یادگار بگذارد. این قصیده‌ها و غزل‌ها اوجِ تاریخ تکامل شعر عرفانی فارسی تا عصر عطّار است. قبل از او سنایی را داریم و بعد از او هم جلال الدین مولوی را و عطار یکی از سه ضلع مثلث شعر عرفانی فارسی است. (۱۳۹۸: ۲۹ و شفیعی کدکنی، ۱۳۷۸: ۵۷ و ۵۸).
۶ ـ مختارنامه
مختارنامه، مجموعه رباعیات عطار است که خود، آنها را در این کتاب و به همین نام جمع کرده و در پنجاه باب مرتب ساخته (۱۳۸۹: ۱۱) و بر آن مقدمه‌ای به نثر، نیز نگاشته است. (۱۳۹۸: ۲۹) شاید، در زبان فارسی، هیچ شاعری به اندازۀ عطار رباعی خوب و مُسَلَّمُ الصُّدُور نداشته باشد. قید مُسَلَّمُ الصُّدُور را از آن جهت به کار بردم که خیامیات را، که به نام حکیم عمر خیام نیشابوری شهرت یافته استثنا کنم بخصوص که سهم عمده‌ای از همین خیامیات هم سروده‌های مسلم عطار است و چنان که پس از این خواهیم دید یکی از مهم‌ترین دریچه‌های خیام شناسی یا شناخت ادبیاتِ خیامی در زبان فارسی، همین مجموعه رباعیات عطار است که تا کنون توجه شایانی به آن نشده است. (۱۳۸۹: ۱۱).
۷ ـ تذکرهالاولیاء
در کنار این چهار منظومه و دیوان و مختارنامه باید از کتاب شگرف تذکرهالاولیاء او نیز یاد کنیم. عطار با تدوین تذکرهالأولیاء، در قلمرو زندگینامه‌های عارفان، شاهکاری به وجود آورده است که در تمدن اسلامی همتایی ندارد؛ نه در فارسی مانندی برای آن می‌توان یافت و نه در عربی. نثری دل آویز که هر برگ آن دیوان درخشانی از زیباترین شعر‌های منثور جهان است. (۱۳۸۵: ۱۶ و ۱۳۹۸: ۳۱).
منابع و مآخذ:
۱. عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۶) اسرارنامه، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات از دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
۲. عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۷) الاهی‌نامه، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات از استاد محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
۳. عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم (۱۳۹۸) تذکرهالاولیاء، ج اول، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، چاپ دوم.
۴. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (۱۳۷۸) زبور پارسی (نگاهی به زندگی و غزل‌های عطار)، تهران: آگه.
۵. عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۹) مختارنامه، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات از دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، چاپ پنجم.
۶. عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۶) مصیبت‌نامه، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات: دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
۷. عطار نیشابوری، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۵) منطق الطیر، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات: دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، چاپ دوم.
