در اتاقی پر از اسباببازیهای رنگارنگ، میان خرسهای پشمالو و عروسکهای سنتی، حالا نسل تازهای از همبازیها وارد میدان شده است؛ عروسکهایی که نهتنها نرم و دوستداشتنیاند، بلکه با کمک هوش مصنوعی میتوانند با کودکان حرف بزنند، به پرسشهایشان پاسخ دهند و حتی داستانسرایی کنند. این نوآوری که ابتدا بیشتر شبیه یک رویا به نظر میرسید، حالا به واقعیتی تجاری تبدیل شده و شرکتهای فعال در صنعت اسباببازی در حال سرمایهگذاری جدی روی آن هستند.
از تخیل کودکانه تا گفتوگوی دیجیتال
شرکت آمریکایی Curio یکی از پیشگامان این عرصه است. محصول شاخص آنها، عروسکی به نام Grem، ترکیبی از ظاهر نرم و کودکپسند با یک ماژول هوش مصنوعی متصل به اینترنت است. کودک میتواند عروسک را در آغوش بگیرد و همزمان با او حرف بزند؛ چیزی که تا همین چند سال پیش بیشتر شبیه انیمیشنهای تخیلی بود.
اما همین ویژگی انقلابی، نگرانیهایی نیز به همراه آورده است. آماندا هس، خبرنگار روزنامه یویورک تایمز، یکی از نخستین افرادی بود که Grem را برای چند روز به خانه برد تا فرزندانش با آن بازی کنند. تجربه او نشان داد این عروسک بیش از آنکه صرفاً یک اسباببازی ارتقاءیافته باشد، میتواند نقش جانشین والدین را بازی کند. وقتی فرزند او از Grem پرسید: «تو هم مثل من ککومک داری؟»، عروسک با صدایی شبیه کودک پاسخ داد: «بله، من هم ککومک دارم.» همین مکالمه ساده برای هس کافی بود تا احساس کند کودک او در حال گفتوگو با یک موجود واقعی است، نه یک اسباببازی.
بازاری در حال رشد
این پدیده فقط یک تجربه فردی نیست؛ پشت آن بازاری رو به گسترش قرار دارد. براساس تازهترین برآوردها، بازار جهانی اسباببازیهای هوشمند در سال ۲۰۲۵ بیش از ۲۰ میلیارد دلار ارزش دارد. در بخش اختصاصی عروسکهای مجهز به هوش مصنوعی نیز رشد سالانهای حدود ۱۵ درصد پیشبینی میشود.
سرمایهگذاران و تولیدکنندگان با تکیه بر این روند، تلاش دارند محصولات جدیدی عرضه کنند که هم جذابیت سنتی اسباببازی را حفظ کند و هم امکانات دیجیتال ارائه دهد. به همین دلیل عروسکهای هوش مصنوعی عمدتاً به شکل موجوداتی نرم، بامزه و بیخطر طراحی میشوند تا والدین کمتر احساس تهدید کنند.
مزایای وعدهدادهشده
سازندگان این عروسکها میگویند بزرگترین مزیت آنها کاهش وابستگی کودکان به صفحهنمایشها است. به جای ساعتها خیرهشدن به تبلت یا تلویزیون، کودک میتواند در تعامل کلامی با یک عروسک سرگرم شود. افزون بر این، قابلیت شخصیسازی مکالمات میتواند جنبههای آموزشی هم داشته باشد؛ از یادگیری زبان گرفته تا پرورش مهارتهای اجتماعی در کودکان خجالتی یا درونگرا.
برخی والدین هم معتقدند این ابزارها میتوانند بهعنوان یک همراه موقت، زمانی که مشغله کاری زیاد است، به کار بیایند.
نگرانیهای پررنگ
در سوی دیگر ماجرا، منتقدان هشدار میدهند که این نوآوری بدون خطر نیست. نخستین و مهمترین نگرانی، جایگزینی ارتباط انسانی است. به باور کارشناسان، وقتی کودکی ساعتها با یک عروسک مجهز به هوش مصنوعی گفتوگو میکند، ممکن است یاد بگیرد نیازهای عاطفیاش را از یک سیستم دیجیتال تأمین کند، نه از والدین یا دوستان واقعی.
مساله دیگر حریم خصوصی است. بیشتر این عروسکها به اینترنت متصلاند و مکالمات کودکان برای پردازش به سرورهای ابری ارسال میشود. تجربههای گذشته، مانند ماجرای عروسک «My Friend Cayla» که در آلمان بهدلیل نگرانیهای امنیتی ممنوع شد، نشان میدهد این تهدید کاملاً واقعی است.
همچنین روانشناسان کودک بر خطر دیگری تأکید میکنند: کاهش خلاقیت و تخیل. بخش مهمی از بازی کودکانه در پر کردن خلأهاست؛ وقتی عروسک سکوت میکند، کودک خودش داستان میسازد. اما حالا که عروسک آماده پاسخگویی است، این فضا محدود میشود.
بازگشت به تجربه آماندا هس، نمونهای واقعی از این نگرانیهاست. او پس از چند روز بازی کودکانش با Grem، در نهایت تصمیم گرفت بخش هوش مصنوعی داخل عروسک را جدا کند و تنها پوسته نرم و ساده آن باقی بماند. دلیلش روشن بود: نمیخواست مرز میان دنیای واقعی و دیجیتال برای فرزندانش بهطور کامل محو شود.
آینده مبهم اما اجتنابناپذیر
با وجود همه این دغدغهها، به نظر میرسد روند تجاری این صنعت متوقف نخواهد شد. رشد سریع بازار و استقبال خانوادهها، شرکتها را به سرمایهگذاری بیشتر ترغیب میکند. پرسش اصلی این است که آیا صنعت اسباببازی میتواند تعادل میان سرگرمی دیجیتال و سلامت روانی کودک را پیدا کند یا خیر.
عروسکهای هوش مصنوعی نقطه عطفی در دنیای اسباببازیها هستند. آنها میتوانند همدم، آموزگار و سرگرمی تازهای برای کودکان باشند، اما همزمان خطرات مهمی را نیز به همراه دارند؛ از تهدید حریم خصوصی گرفته تا کاهش تخیل و جایگزینی نقش والدین.
شاید پاسخ نهایی در نحوه استفاده والدین باشد. اگر این محصولات در کنار نظارت و مرزبندی دقیق به کار گرفته شوند، میتوانند تجربهای نو و ارزشمند باشند. اما اگر بدون چارچوب وارد زندگی کودکان شوند، ممکن است جادوی دوران کودکی را در آغوش فناوری خاموش کنند.
برنا