میوۀ یک گیاه تلخ

هرچند بر سر تعداد دقیق آواره‌شدگان فلسطینی اختلاف وجود دارد، اما در جنگ ۱۹۴۸ اعراب و اسرائیل حدود ۷۰۰ هزار نفر به یکباره پناهنده شدند. بنابراین، جای تعجب نیست که وقتی «ناجی العلی»، کارتونیست مشهور عرب، برای نخستین‌بار یک کودک ده‌سالۀ پناهندۀ فلسطینی را در روزنامۀ کویتی «السیاسه» به تصویر کشید، از نشان‌دادن تلخیِ محض او ترسی نداشت. نام حنظله از یک گیاه گرفته شده؛ گیاهی که در نواحی خشک منطقه می‌روید و بسیار تلخ است.
حنظله از همان ابتدا پشتش را به تماشاچی می‌کند. او گاهی کلیدی به‌دست دارد که نمادی از خانه‌هایی است که آوارگان مجبور به ترک آن شدند، گاهی چفیه دارد و گاهی علامت «پیروزی» نشان می‌دهد. برخی می‌گویند او دارد به سرزمین مادری‌اش نگاه می‌کند. برخی هم می‌گویند او هم مانند گیاه حنظله ریشه در خاک دارد و برای همین تنها می‌تواند در سرزمین خودش رشد کند.

«حق بازگشت»، حق همۀ کودکان پناهجو

همین دیدگاه توجه اجتماعات مختلف به‌ویژه پناهجویان و فعالان حوزۀ پناهجویی را به مسئلۀ «حقِ بازگشت» برای بی‌جاشدگان و پناهندگان جلب کرد. ناجی العلی خالق این اثر یک فعال سیاسی سکولار و دارای گرایش‌های سوسیالیستی بود.
او دربارۀ حنظله در مصاحبه‌ای که قسمت‌هایی از آن در وب‌سایت «قصه‌های فلسطین storiesfrompalestine» منتشر شده است، می‌گوید که حنظله تنها بیانگر مسئلۀ فلسطین نیست، بلکه بیانگر و مدعی مسئلۀ «عدالت» است. «این عدالت به‌معنای انسانی آن از مصر گرفته، تا ویتنام و آفریقای جنوبی درد و رنجی تلخ و مشترک است.» او می‌گوید خلق حنظله، روح او را در دورانی تلخ از سقوط نجات داده است. او حنظله را برای مردمی خلق کرده است که به‌قول خودش تاجر و مالکان زمین نبودند؛ کشاورزانی بودند که سرکوب و گرسنگی کشیدند و در اردوگاه‌ها پناهجویی هرروز را در انتظار بازگشت سر کردند.
العلی تابستان سال ۱۹۸۷ درحالی‌که برای کار و خلق کاریکاتور‌های جدید به لندن سفر کرده بود، توسط افراد ناشناسی مورد اصابت گلوله قرار گرفته و ترور می‌شود. او در آخرین مصاحبه‌هایش گفته بود «شخصیتی که من خلق کردم برای زنده‌ماندن مقاومت می‌کند. من بعد از مرگ نیز با او ادامه خواهم داد.»
کنار هم آمدن نماد‌ها
لباس حنظله از طرح چفیه و سوزن‌دوزی فلسطینی الهام گرفته شده است. العلی اعتقاد زیادی به استفاده از نماد‌ها داشت. بنابراین، در لباس حنظله حتی از «صلیب» به‌عنوان نمادی از مسیحیان فلسطینی و همزمان رنجی که بر بدنِ فلسطینی‌ها تحمیل شد، استفاده کرد.
امروز از حنظله در دیوارنویسی‌ها و گرافیتی‌ها، در بسیاری از تظاهرات‌ها و راهپیمایی‌های مدافعان حقوق پناهجویان استفاده می‌شود.
حنظله از کالاسازی و بازاریابی هم به دور نمانده است و تصویر او را چاپ شده بر جاسوئیچی‌ها، گردنبند‌ها و خالکوبی‌ها و تیشرت‌ها به دفعات بسیار می‌توان دید.

حنظله و فلسطینی‌های مهاجر «نسل زِد»

بی‌اغراق نیست اگر بگوییم نسل زِد فلسطینی‌ها همه‌جای دنیا هستند. آن‌ها مثل دیگر کنشگران همسن خود در دنیا حضور پررنگی در رسانه‌های اجتماعی دارند؛ اینفلوئنسر هستند، تولید محتوا می‌کنند، کسب‌وکار‌های کوچک اینستاگرامی دارند و از همه مهمتر سیاست‌های هویتی و هویت فلسطینی‌شان برایشان پررنگ و حیاتی است. آن‌ها گاهی با تصویرگری‌های متفاوت تلخی‌های حنظله را شیرین می‌کنند و زندگی شایسته را، نه فقط در فلسطین، بلکه در هر کشوری که هستند، از نهاد‌های مختلف بین‌المللی مطالبه می‌کنند.
ساختار‌های سیاسی البته همچنان تلخی‌های خودشان را دارند و هرچندوقت یکبار تصاویر مربوط به گرافیتی‌های شهری طرفدار فلسطین توسط الگوریتم‌های محدودکنندۀ فضای مجازی حذف می‌شوند.

انا دمی فلسطینی (خون من فلسطینی است)

سال ۲۰۱۳ بود که «محمد عساف»، خوانندۀ جوان فلسطینی، با آهنگ مشهور و محبوب «خون من فلسطینی است» برندۀ جایزه Arab Idol شد. آهنگی که میان نسل جوان و نوجوان پناهجو (حتی غیرعرب‌ها) به‌سرعت محبوب شد و در محافل مختلف سیاسی و فرهنگی با چفیه‌ها و لباس‌های سوزن‌دوزی‌شده و ساز‌های رنگی خوانده شد. چندماه پیش ویدئویی از یک دختر جوان DJ در کلابی در بیروت که این آهنگ را همراه پدربزرگ فلسطینی‌اش می‌خواند در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شد.
اما همین هفتۀ گذشته پلتفرم اسپاتیفای این آهنگ را به‌دلیل نامعلومی حذف کرد. این اقدام با اعتراضات گستردۀ رسانه‌ها و فعالان جوان ضد استعمار و «ضد اشغال» در شبکه‌های اجتماعی مواجه شد. اعتراضات تا جایی شدت گرفت که اسپاتیفای مجبور شد آهنگ را به پلتفرم خود بازگرداند و در مصاحبه با الجزیره اعلام کند «مخالف این آهنگ نیست».

شاید سخت باشد باور کنیم حنظله برای همیشه ده‌ساله مانده است. کودک ده‌ساله‌ای که زمانی پشت به جمعیت می‌کرد، امروز نوجوانی است مانند «مونا» و «محمد الکرد» که نماد‌های محلۀ «شیخ جراح» می‌شوند، کاریکاتور‌ها را روی تیشرت‌هایشان چاپ می‌کنند، می‌رقصند و شعر می‌گویند و رو به جمعیت حق‌شان را فریاد می‌زنند.

اقتصاد24