در اوایل اسلام به «ابرشهر» معروف بود که در سکه‌های دوره‌های اموی و عباسی به همین نام آمده است. آن را «ایران‌شهر» هم می‌نامیدند که شاید عنوانی افتخاری برای این شهر بوده باشد. البته چون یکی از چهار شهر کرسی‌نشین خراسان بود، لقب ام‌البلاد را هم برای خود کسب کرده است.
گفتار فردوسی قدمت نیشابور را به دوران‌های باستان می‌برد و شعر وی گواه بر وجود این شهر در اساطیر ملی ایران است؛ به طوری که درباره به سلطنت رسیدن کیکاوس می‌گوید: بیامد سوی پارس کاووس کی / جهانی به شادی نو افکند پی؛ فرستاد هر سو یکی پهلوان / جهان‌دار و بیدار و روشن‌روان؛ به مرو و نشابور و بلخ و هری / فرستاد هر سو یکی لشکری.
برابر اسناد تاریخی نیشابور از شهرهای بسیار قدیمی باسابقه چند هزار ساله در خراسان رضوی است که بنا به اسناد تاریخی در دوره ساسانیان، حدود دهه‌های میانی سده سوم میلادی به دستور شاپور اول ساسانی تاسیس شده و تاکنون بیش از ۴۰۰ بنا، تپه، محوطه و اثر تاریخی در این شهرستان شناسایی شده که از این تعداد بیش از ۱۰۰ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
در گوشه‌گوشه شهر نیشابور خانه‌های قدیمی و عمارت‌های تاریخی زیبایی جا خوش کرده‌اند. شهری که به دلیل داشتن کوچه‌باغ‌های رویایی و باغ‌های منحصر به فردش مانند باغ عطار، باغ قدمگاه، باغ محروق و چندین باغ دیگر و خانه‌های تاریخی‌اش برای بسیاری از ایرانیان و گردشگران خارجی شهری خاص به‌شمار می‌رود اما مدت‌هاست مورد بی‌مهری قرار گرفته است.
خانه‌هایی که میراث فرهنگی و تاریخی کشور محسوب می‌شوند اما سایه شوم بی‌مهری و تخریب و بی‌توجهی گریبان آن را گرفته است؛ به طوری که از ۷۰ خانه قدیمی و تاریخی نیشابور، اینک نیمی از آن‌ها پابرجاست و با این رویه فعلی همان‌ها هم دیر یا زود از دم تیغ تخریب خواهند گذشت؛ همانطور که در ماه‌های گذشته عمارت امین اسلامی این شهر گرفتار آن شد.
میراث‌کشی اتفاق افتاده است
شهر نیشابور با وجود آرامگاه‌های شعرای نامداری چون خیام و عطار، به یک شهر فرهنگی تبدیل شده است که دوستداران بسیاری را به سوی خود جذب می‌کند و همین جایگاه آن را در رتبه نخست هفت شهر هدف گردشگری در خراسان رضوی قرار داده است.
در همین خصوص یک کارشناس حوزه آثار تاریخی و میراث فرهنگی در گفت و گو با ایسنا تاکید کرد: تمام دوایر دولتی و قوه قضائیه وظیفه دارند از آثار تاریخی ثبتی حمایت کنند.
حبیب‌الله متحدین با بیان اینکه آثار تاریخی به عنوان یک دائره‌المعارف، از همه علوم در آن نهفته است و سرمایه معنوی و مادی یک کشور به‌شمار می‌رود، اظهار کرد: میدان امام تا میدان خیام نیشابور یک محور تاریخی و گردشگری است.
وی با بیان اینکه جداره‌سازی ۴۰ درصد این محور تاریخی، فرهنگی و گردشگری بر اساس معماری بومی کار شده، تصریح کرد: هیچ خودرویی نباید در این خیابان تردد داشته باشد زیرا ده‌ها اثر ثبتی از جمله بازار، مسجد، رباط، کاروانسرا خانه و آب‌انبار در آن وجود دارد.
این کارشناس حوزه آثار تاریخی و میراث فرهنگی افزود: با توجه به بافت تاریخی این منطقه، از ۲ دهه قبل مدام می‌گوییم که نباید در این خیابان خودرو تردد داشته باشد و از خیابان‌های موازی باید استفاده شود ولی مسئولان شهری به این موضوع توجهی ندارند.
وی اظهار کرد: تمام بار ترافیکی شهر نیشابور روی همین خیابان گردشگری و تاریخی و فرهنگی نیشابور قرار دارد. متاسفانه اکنون خودروها از داخل باغی ایرانی تردد دارند.
متحدین با اشاره به اینکه قرار نیست هر کاری که به راحتی انجام می‌شود را انجام دهیم و هیچ توجهی به آثار تاریخی نداشته باشیم، گفت: به صراحت می‌گویم در شهری که عضو اتحادیه شهرهای تاریخی جهان است، فاجعه‌ای در حال رخ دادن است.
وی عنوان کرد: در سازمان یونسکو شهر نیشابور به همراه اصفهان و شیراز جزو شهرهای پایدار است و ملاحظات شهر پایدار باید در آن‌ها اجرا شود اما شاهد ساخت و سازهای چندین طبقه و بدون ضابطه در اطراف خانه‌های تاریخی و ایرانی شهر نیشابور هستیم.
این کارشناس حوزه آثار تاریخی بیان کرد: وقتی شهر پایدار است، باید هر تصمیمی گرفته می‌شود، بر همین اساس باشد. خنده‌دار است که برای راحتی ترافیک، خودروها را از داخل باغ تاریخی اسلامی عبور دهیم.
وی از نیشابور به عنوان شهر باغ‌های ایرانی نام برد و عنوان کرد: اگرچه بر اساس سند ۱۴۰۴ نیشابور باید جذب میلیونی گردشگران خارجی را داشته باشد ولی با این وضعیت که هر روز اثری تاریخی را تخریب می‌کنیم، به این توفیق دست نخواهیم یافت.
متحدین تصریح کرد: در شهر تاریخی نیشابور میراث‌کشی اتفاق افتاده و فرهنگ، هنر، تمدن، اقتصاد و همه از بین رفته است؛ به طوری که در گذشته به جای بازار تاریخی مجتمع‌های تجاری ساختند و به جای باغ ایرانی پارک‌ها جایگزین شد. به این ترتیب از داشته‌ها استفاده نکرده‌ایم.
وی با بیان اینکه در محور خیابان امام نیشابور تا خیام که یک کیلومتر هم نمی‌شود، بالغ بر ۱۲ اثر ثبت شده داریم، افزود: این محور یک گنج و سرمایه معنوی و مادی محسوب می‌شود.
این کارشناس آثار تاریخی تصریح کرد: میراث‌کشی در این شهر به شدت ادامه دارد؛ به طوری که مسجد جامع را هم سنگ کرده‌اند. تخریب تنها به این معنا نیست که کلنگ برداریم و به جان اثر بیفتیم بلکه با برخی اقدامات غیر کارشناسی تیشه به ریشه آثار تاریخی می‌زنیم.
مسئولان درک درستی از آثار تاریخی ندارند
نیشابور بزرگترین مرکز دانش اسلامی و گاهواره ارجمندترین سخنوران و دانشمندان ایران نیز بوده و پس از بلخ، مرو و هرات، چهارمین شهر خراسان باستانی به‌شمار می‌رفته است. این شهر بزرگان زیادی را تحویل ایران‌زمین داده است؛ از جمله چهره‌های برجسته نیشابور می‌توان به مسلم ابن حجاج، عمر خیام و عطار اشاره کرد. از چهره‌های معاصر هم می‌توان به دکتر شفیعی کدکنی و پرویز مشکاتیان اشاره کرد اما امروز می‌بینیم که آثار بر جای مانده مرتبط با این بزرگان در آتش بی‌مهری می‌سوزد.
یک عضو شورای شهر نیشابور در همین خصوص در گفت و گو با ایسنا با تاکید بر اینکه باغ و عمارت‌های این شهرستان به هر نحو ممکن باید حفظ شوند، گفت: متاسفانه طی ماه‌های اخیر بخشی از محوطه یکی از همین بناها به بهانه روان‌سازی ترافیک تخریب شد.
احمد همت‌آبادی خاطرنشان کرد: شهرهای همتراز نیشابور از جمله یزد، کاشان و… خانه‌های تاریخی خود را همانند یک گنج حفظ کرده و وقف گردشگری کرده‌اند و از آن تولید ثروت می‌کنند اما ما در این شهر این میراث فرهنگی و اصیل را نابود می‌کنیم.
وی گفت: متاسفانه طی سال‌های گذشته هم شاهد تخریب آثار تاریخی از جمله منزل استاد مشکاتیان، عمارت رئیس‌التجار و… بوده‌ایم. احساس می‌شود برخی مسئولان در نیشابور درک درستی از مفاهیم ارزشمند تاریخی، فرهنگی و میراثی ندارند.
این عضو شورای شهر اظهار کرد: زمانی در این شهر بالغ بر ۷۰ تا ۸۰ عمارت تاریخی منحصر به فرد وجود داشت که می‌شد از تک‌تک آن به نفع نیشابور استفاده نمود اما بسیاری از باغ‌ها و عمارت‌های تاریخی تخریب و نابود شده‌اند و امروز کمتر از ۳۰ باغ باقی مانده است.
وی بیان کرد: به رغم اینکه هر کدام از این بناها و آثار ارزشمند هویت منطقه محسوب می‌شوند ولی به مرور از بین می‌روند. این موضوع می‌طلبد تمام مسئولان شهری نیشابور مقداری در خصوص این آثار تاریخی و فاخر تجدید نظر داشته و برای حفظ آن تلاش بیشتری کنند.
همت‌آبادی گفت: برخی از آثار این شهر مالک خصوصی دارند که باید مانند کاشان و سایر شهرها برای آن‌ها لوایح تشویقی بگذاریم تا رغبت داشته باشند ملک را تبدیل به فرصت گردشگری کنند.
وی افزود: وزارت میراث فرهنگی و دولت وظیفه حفظ این آثار را دارند. باید اعتبارات مورد نیاز را برای حفظ و جلوگیری از تخریب آثار تاریخی و مرمت آن‌ها اختصاص دهند.
این عضو شورای شهر نیشابور تصریح کرد: متأسفانه مسئولان شهر نیشابور در حفظ آثار تاریخی این شهرستان کوتاهی می‌کنند و درک درستی از آثار ندارند.
وی خاطرنشان کرد: اگرچه بافت تاریخی نیشابور عرصه وسیعی است و برای توسعه و اجرای برخی پروژه‌ها با محدودیت‌هایی مواجهیم اما این مشکل باید در جای خود حل شود و عمارت، باغ‌ها و خانه‌های تاریخی فدای اختلافات نشود و این میراث را برای آیندگان حفظ کنیم.
همت‌آبادی گفت: اگر ادعا می‌کنیم شهر تاریخی هستیم و در چشم‌انداز ۲۰ ساله مقصد گردشگری تعریف شده‌ایم، بر مبنای همین داشته‌هایی که هست، باید اقدام به حفظ آن کنیم.
کم‌توجهی و اغلب بی‌توجهی به میراث فرهنگی به جای مانده از نیاکانمان در شهر نیشابور آن‌قدر مرسوم و عادی شده که دیگر هیچ کس به آن توجهی نمی‌کند؛ این در حالی است که آثار تاریخی و میراث فرهنگی در جای‌جای این سرزمین زرخیز گواه هویت و نشانه عظمت ایران عزیزمان است و ضرورت دارد تا پیش از آنکه بی‌مهری‌ها و نگاه‌های سلیقه‌ای تیشه به ریشه و بنیان این آثار بزند و به هویت کشورمان لطمه وارد آید، نسبت به حفظ و نگهداری از آن‌ها بیش از پیش بکوشیم تا نسل ما هم چیزی در چنته برای آیندگان داشته باشد و گوشه‌هایی از عظمت و بزرگی سرزمین و نیاکان خود را به نسل‌های بعدی عرضه کند.
از مسئولان نیشابور به عنوان شهر ادب، قلمدان‌های مرصع و شهری که از دیرباز مهد تمدن و فرهنگ ایران زمین بوده است، انتظار می‌رود بیش از گذشته نسبت به حفظ آثاری که هویت این شهر محسوب می‌شود، توجه داشته و به جای از بین بردن آن در مرمت و حفظ‌شان کوشا باشند.
ایسنا
