به گزارش آناج، سال 638 هجری بود که به دستور هلاکوخان مغول مرکزی برای شناخت ستارگان و آسمان شب توسط خواجه نصیر الدین طوسی تاسیس شد. این ساختمان گنبدی شکل نه تنها میعادگاه رصدگران برای کاوش آسمان در شب بود بلکه به عنوان یک موسسه علمی و پژوهشی سالانه منجمان و ریاضی‍دانان زیادی را از سراسر جهان به سمت خود روانه می‌کرد.
رصدخانه مراغه جایی است که امروزه علاوه‌بر ارزش تاریخی آن، همواره این گزاره را که ایرانیان از دیرباز کاشفان علم به ویژه ستاره‌شناسی بودند، یادآور می‌شود. سال 1364 در همین روز یعنی شانزدهم تیرماه، این مکان علمی-تاریخی در یونسکو به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد و به ثبت رسید.
گفتنی است؛ یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های رصدخانه مراغه ساخت کتابخانه‌ای بزرگ که 400 هزار عنوان کتاب در آن یافت می‌شد و منبع غنی برای پژوهش‌های علمی در دوران خود به شمار می‌رفت. همچنین یکی از مشهورترین این آثار «زیج ایلخانی» است. این کتاب به دست خواجه نصیرالدین طوسی تدوین شد که بعدها منبع مهمی در علم نجوم به شمار می‌آمد.
نخستین مکان آموزش علوم غیردینی
امیر محمد گمینی، مورخ علم در گفت‌وگویی معتقد است؛ «رصدخانه مراغه نخستین مکانی بوده است که به پژوهش و آموزش علوم غیر دینی می‌پرداخت و برخلاف باور عموم که در زمان حکومت مغول ایران مبتلا به افول علم شد، تاسیس چنین مکانی در زمان هلاکوخان آن هم به دستور خودش خلاف این سخن را ثابت می‌کند.»
وی رصدخانه مراغه را بیشتر یک مکان پژوهشی و نه رصدی می‌داند و معتقد است؛ «رصدخانه مراغه در زمان حیات خواجه نصیرالدین طوسی فعالیت رصدی محدودی داشته است و بیشتر یک مرکز پژوهشی بود تا یک رصدخانه. رصدهایی که انجام می‌شد بعد از خواجه نصیرالدین طوسی بوده افرادی چون محی‌الدین مغربی به طور تخصصی فعالیت رصدی داشتند و یافته‌های خود را ارائه می‌دادند.»
در ادامه نگاهی به اثری درباره رصدخانه مراغه با عنوان «رصدخانه مراغه و دستاوردهای آن در آیینه مقالات مستشرقین» نوشته یوسف بیگ‌باباپور از مورخان علم و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی می‌اندازیم.
در مقدمه کتاب آمده است؛ «پس از آنکه راه حکومت برای هولاکو هموار شد خواجه طوس نخستین اقدامات سازندگی خود را شروع نمود و درخواستی را که در نظر هولاکو به خوبی آراسته مطرح کرد، مبنی بر قصد برپاسازی یک رصدخانه در ایران و در شهر مراغه و همین که به تاسیس آن پرداخت هولاکو و بعد از وی اباقاخان با کمک مالی عظیمی به یاریش پرداختند که بخشی از آن موقوفه‌های انبوه و گسترده بود که برای نصیرالدین فرصت فراهم‌سازی بسیاری از کتاب‌ها و ابزارها را فراهم آورد همچنین به او امکان داد تا از دانشمندان آسوده خاطر کمک بجوید تا کار «زیج مراغه» را به انجام برساند.»
لازم به ذکر است این نویسنده آثار پژوهش‌محور دیگری درباره تاریخ شهر مراغه و رصدخانه مراغه دارد که از میان آن‌ها می‌توان به «اسناد نوبافته از تاریخ مراغه»، «اسنادی از تاریخچه کتابخانه عمومی شهر مراغه»، «نگاهی به تاریخچه کلیسای هوانس مراغه» و «سیری در تاریخچه آموزش و پرورش مراغه» اشاره کرد. گفتنی است، این مورخ علم گردآوری دیگر آثار در زمینه ابزار رصدی، علم نجوم، موسیقی و ریاضیات در کارنامه خود دارد؛ آثاری چون «کتابشناسی دست نوشت‌های ریاضیات و علوم وابسته در دوره اسلامی»، «صنعه آلات الرصد» و «رساله در موسیقی درمانی» شامل دیگر کتاب‌های این نویسنده می‌شود. همچنین یوسف بیگ‌باباپور تصحیح کتاب «زیج ایلخانی» نوشته خواجه نصیرالدین طوسی در دوران فعالیت رصدخانه مراغه را هم برعهده داشته است.
گفتنی است «ریج ایلخانی» کتابی است که خواجه نصیرالدین طوسی در ابتدای تاسیس رصدخانه مراغه با همکاری دیگر دانشمندان درباب علم ستاره‌شناسی و نجوم تالیف کرد.
دعوت دانشمندان با حقوق
در ادامه با توجه به محتوای درج شده کتاب «رصدخانه مراغه و دستاوردهای آن در آیینه مقالات مستشرقین» یکی از اقدامات مورد توجه خواجه نصیرالدین طوسی در رصدخانه مراغه دعوت از دانشمندان و معلمان و پزشکان برای کار در رصدخانه و تعیین میزان حقوق برای آن‌ها بود. وی ابتدا کتاب‌های وقفی بسیاری را که در بغداد موجود بودند به رصدخانه انتقال داد. وی یک مکانی به عنوان «دارالحکمه» ساخت و به سازماندهی دانشمندان و فیلسوفان پرداخت. در واقع خواجه نصیر برای هر نفر در شبانه روز سه درهم در نظر گرفت و برای پزشکان به خدمت گرفته شده در دارالطب هم در روز دو درهم مقرر ساخت.
یکی دیگر موضوعاتی که بیگ‌باباپور تلاش کرده است در این اثر بگنجاند انعکاس خدمات فرهنگی ایرانی- اسلامی خواجه نصیرالدین طوسی بود. در واقع این دانشمند بزرگ دو خدمت مهم کرد؛ ابتدا او فعالیت چشمگیری برای پاسداری از کتاب‌ها و آثار نفیس کرد؛ دوم اینکه او از قدرت خود نزد هولاکو خان بهره گرفت تا انبوهی از دانشمندان و فرهیختگان را از خطر هلاکت برهاند.
طرح جمع‌آوری کتاب‌ها
بنابراین می‌توان گفت؛ خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه مراغه را به دانشسرایی بزرگ تبدیل کرد؛ چراکه علاوه بر جمع‌آوری کتاب‌های کمیاب و مجموعه‌های نفیس، نخستین فرهنگستان علمی به معنای جدید را دایر کرد. در حقیقت وی می‌خواست تا آثار علم را شناسایی کند و مراکز آن را استوار سازد و آثار این مرکز را در جهان به شهرت برساند.
پولی هنگفت که از جیب هولاکو خان می‌رود
گفتنی است به دستور خواجه نصیرالدین طوسی فردی به انتخاب هولاکوخان به نام ابن کثیر به بغداد اعزام شد تا کتاب‌های زیادی را از تمامی مدرسه‌ها جمع‌آوری کند و به رصدخانه بیاورد و بعد در بصره مشابه چنین عملی را به سرانجام رساند. در بخشی از کتاب می‌خوانید؛ «در امور ساختمانی رصدخانه مراغه پول هنگفتی هزینه شد به طوریکه این امر اعتراض هولاکو را در مورد بهای تمام شده علمی و مادی رصدخانه برانگیخت اما طوسی او را به لزوم به پایان رسانیدن کار قانع ساخت و از این پادشاه به سبب ساختن رصدخانه آنقدر بودجه گرفت که جز خدا آن را به شماره در نمی‌توان آورد و کمترین مبلغی که پس از فراغت از ساخت رصدخانه تنها برای ابزارها و بازسازی آن‌ها از وی گرفت بیست هزار دینار بود.»
کتاب «رصدخانه مراغه و دستاوردهای آن در آیینه مقالات مستشرقین» در 281 صفحه در سال 1395 به تیراژ صد نسخه، از سوی انتشارات منشور سمیر راهی بازار کتاب شده است.
منبع:ایبنا
