اگرچه جریان سینمای کمدی ایران به صنعتی پررونق و سودآور تبدیل شده و هرروز سهم بیشتری از اکران و مخاطب سینما را طلب می‌کند اما به‌طور معمول، این فیلم‌های درام‌اند که به‌عنوان آثار مهم، تاثیرگذار و چه‌بسا جریان‌ساز سینمای ایران شناخته می‌شوند و خصوصا در محافل فرهنگی و هنری، به‌عنوان سینمای قابل توجه و جدی ایران مطرح‌اند. جریان سینمای درام با وجودی که نتوانسته چندان سودآور و اصطلاحا صنعتی باشد اما وجوه هنری سینما را حفظ کرده و فیلم‌های ایرانی را به‌عنوان مزیت نسبی فرهنگی کشورمان در منطقه و چه‌بسا جهان مطرح کرده است. یکی از نکات قابل توجه و امیدوارکننده درباره سینمای جدی ایران، رویش‌های تازه در این عرصه است که نشان می‌دهد فیلمسازان جوانی با ایده‌های نو، مسیرهای تازه قصه‌گویی و فیلم‌های تماشایی و تاثیرگذار به میدان می‌آیند و هنر-صنعت سینما را با موفقیت از فیلمسازان محبوب نسل‌های قبل تحویل می‌گیرند. برای بررسی دقیق‌تر حضور فیلمسازان جدید و جوان در سینمای ایران، دو معیار تعریف کردیم که یکی معطوف به مخاطب عام در گیشه و دیگری معطوف به مخاطب خاص در جشنواره است. در گزارش پیش رو، فهرست 30 درام و 30 کمدی پرتماشاگر یک دهه اخیر سینمای ایران و برندگان 3 جایزه اصلی جشنواره فیلم فجر طی 10 دوره اخیر بررسی شده که نتایج این بررسی، نشان از حضور جدی فیلمسازان جوان در عرصه سینمای درام دارد؛ هرچند شرایط در سینمای کمدی، به شکلی قابل تأمل، کاملا متفاوت است. توضیح ضروری آنکه در این بررسی، فیلم‌های انیمیشن کنار گذاشته شده؛ چراکه انیمیشن‌ها بیش از آنکه تالیف کارگردان خود باشند، تالیف کمپانی‌های سازنده به شمار می‌روند. 

جوانان برنده رقابت فجر و اکران

وقتی درباره نسل تازه فیلمسازان صحبت می‌کنیم، بی‌تردید باید سن را به‌عنوان یکی از معیارهای اصلی در نظر بگیریم. به شکلی جالب، در میان 30 درام پرتماشاگر سینمای ایران در یک دهه اخیر، نام 2 فیلمساز دیده می‌شود که در دهه سوم زندگی به این فهرست آمده‌اند: سعید روستایی با «ابد و یک روز» در 26 سالگی و کاظم دانشی با «علف‌زار» در 28 سالگی. دقیقا نیمی از این 30 فیلم در زمانی ساخته شده‌اند که کارگردان اثر کمتر از 40 سال سن داشته. بنابراین اگر این فیلمسازان، مسیر چهره‌ای چون حسن فتحی سازنده «مست عشق» به‌عنوان مسن‌ترین کارگردان این فهرست را طی کنند، می‌توانند تا دهه ششم زندگی، فیلم‌های پرمخاطب بسازند و به همین دلیل برای سینمای درام ایران که با بحران مخاطب درگیر است، مزیت بزرگی محسوب می‌شوند. این روند در جشنواره فیلم فجر نیز به چشم می‌خورد؛ چراکه طی یک دهه اخیر، 7 عنوان از جوایز اصلی این رویداد به فیلم‌هایی رسیده که کارگردان آنها کمتر از 40 سال داشته و در سنین جوانی توانسته تا این اندازه تحسین شود. اگر کمی رده سنی فیلمسازان جوان را بازتر ببینیم، به نتایج جالب‌تری می‌رسیم؛ چراکه 8 جایزه اصلی دیگر هم به فیلمسازان نسبتا جوان 40 تا 45 ساله اعطا شده است. 

تجربه کمتر، تحسین بیشتر!

از سوی دیگر، نگاهی به فهرست درام‌های تحسین‌شده و پرتماشاگر یک دهه اخیر نشان می‌دهد اغلب کارگردان‌های آنها، در زمان ساخت این آثار، به تازگی وارد عرصه فیلمسازی شده بودند و تجربیات کم‌تعدادی در ساخت فیلم داشتند. 12 فیلم معادل 40 درصد آثار پرتماشاگر یک دهه اخیر، فیلم اول یا دوم کارگردان‌هاست و تنها 7 عنوان اثر، توسط فیلمسازانی ساخته شده که کاملا باتجربه به شمار می‌آمدند و قبل از این درام پرتماشاگر، حداقل 6 اثر دیگر ساخته بودند. به علاوه، حدود نیمی از این درام‌های تماشاگرپسند، توسط افرادی کارگردانی شده که کمتر از 5 سال قبل، اولین فیلمشان را ساخته بودند و نسل تازه‌نفس فیلمسازان به شمار می‌رفتند. اگر کمی این عدد را گسترش دهیم، مشخص می‌شود کارگردانان 22 فیلم یعنی قاطبه این آثار، کمتر از یک دهه از آغاز فیلمسازی‌شان می‌گذشت. از این چهره‌ها که در زمان ساخت این آثار، هنوز جزء نسل جدید فیلمسازان به شمار می‌آمدند، می‌توان به هومن سیدی اشاره کرد که در 37 سالگی فیلم «مغزهای کوچک زنگ‌زده» را ساخت یا نیما جاویدی که با دومین فیلمش «سرخپوست» (5 سال بعد از فیلم اول) بسیار دیده شد. در جشنواره فیلم فجر نیز روند یادشده برقرار است؛ چراکه طی یک دهه اخیر، 8 عنوان از جوایز اصلی جشنواره فیلم فجر به فیلم‌های اول رسیده و 2 عنوان دیگر به فیلم‌های دوم. نکته جالب اینکه حتی در این یک دهه نیز موفقیت سینماگران جوان روندی صعودی را طی می‌کند. در 3 دوره اخیر این جشنواره، 2 مرتبه سیمرغ بلورین بهترین فیلم به یک فیلم اول رسیده و در کسب جوایز اصلی (فیلم، کارگردانی و فیلمنامه) نیز سهم فیلمسازان اول از کارگردانان باتجربه بیشتر است. 

فاصله روستایی و مهدویان با دیگران

از میان فیلمسازان جوان، فقط سعید روستایی و محمدحسین مهدویان بیش از یک فیلم در فهرست 30 درام پرتماشاگر یک دهه اخیر دارند. جالب آنکه همین دو نفر تنها چهره‌هایی به شمار می‌روند که با بیش از یک فیلم برنده جوایز اصلی 10 دوره اخیر جشنواره فیلم فجر شده‌اند تا روشن شود این دو نفر از موفق‌ترین فیلمسازان 10 سال اخیر سینمای ایران محسوب می‌شوند. در کنار سعید روستایی و محمدحسین مهدویان، می‌توان از نرگس آبیار نیز نام برد که اگرچه سن بیشتری نسبت به دو نفر دیگر دارد، ولی از میان 5 فیلم اولش، 3 فیلم در فهرست پرتماشاگرترین‌های دهه اخیر دیده می‌شود و البته در یک دوره، دو جایزه اصلی فجر را برده. از سینماگران قدیمی، نام چهره‌هایی چون مجید مجیدی، اصغر فرهادی، ابراهیم حاتمی‌کیا، حسن فتحی، ابوالحسن داوودی، حمید نعمت‌الله و بهرام توکلی را در این 2 فهرست می‌توان یافت؛ معدود سینماگران پرسابقه‌ای که با جوانان رقابتی تنگاتنگ دارند. 

ارگان‌ها و جوان‌ها

نگاهی به حضور فیلمسازان اول در 10 سال اخیر جشنواره فیلم فجر و گیشه سینما، نشان از یک دوگانه جالب توجه در همکاری آنها با ارگان‌ها دارد. از 6 فیلم اولی که در میان 30 درام پرتماشاگر یک دهه اخیر دیده می‌شود، تنها 2 عنوان (33 درصد) «بیبدن» و «منطقه پرواز ممنوع» ارگانی‌اند و باقی فیلم‌ها با سرمایه بخش خصوصی تولید شده‌اند. در مقابل، از 8 فیلم اولی که توانسته‌اند طی 10 سال اخیر به جوایز اصلی جشنواره فیلم فجر دست یابند، 5 عنوان (63 درصد) شامل «مجنون»، «پرویز خان»، «در آغوش درخت»، «موقعیت مهدی» و «ایستاده در غبار» ارگانی‌اند و 3 فیلم دیگر توسط سرمایه‌گذار بخش خصوصی به تولید رسیده‌اند. در میان ارگان‌های سازنده این آثار، سازمان هنری-رسانه‌ای اوج با اختلاف موفق‌تر از دیگران عمل کرده؛ چراکه 3 فیلم «مجنون»، «پرویز خان» و «ایستاده در غبار» را به تولید رسانده. شهرداری تهران، مدرسه سینمایی عمار و سازمان صداوسیما هرکدام یک اثر ساخته‌اند و دو ارگان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و سازمان سینمایی سوره نیز به صورت مشترک، یک فیلم ارگانی موفق در کارنامه دارند. 

انجمن فراموش نشود

نگاهی به اسامی سینماگران حاضر در این 2 فهرست، این حقیقت مهم را درباره خاستگاه آنان نشان می‌دهد؛ سهم فیلمسازان پرورش‌یافته در انجمن سینمای جوانان بالاست. درواقع جز معدودی از کارگردانان این فهرست که پیش از کارگردانی سینما، به حرفه دستیاری کارگردان اشتغال داشتند، اغلب آنها ساخت فیلم بلند را پس از کارگردانی چند فیلم کوتاه تجربه کردند و از مسیر جشنواره فیلم کوتاه تهران به جشنواره فیلم فجر رسیدند؛ چهره‌هایی مثل سعید روستایی، آیدا پناهنده، کاظم دانشی، مرتضی علیزاده، هومن سیدی و… . سوابق این چهره‌ها، نشان از اهمیت ساختار آموزش و فعالیت نیمه‌حرفه‌ای انجمن سینمای جوانان و رقابت سینماگران جوان در جشنواره فیلم کوتاه تهران دارد که به‌عنوان یکی از مسیرهای اصلی برای پرورش فیلمسازان جریان اصلی سینمای بلند شناخته می‌شود. 

سینمای کمدی در اختیار کهنه‌کارها

همان‌طور که در پیشانی گزارش خواندید، روند ورود کارگردانان جوان به سینمای کمدی، کاملا متفاوت از ورود آنها به سینمای درام است و اعداد و ارقام در این دو دسته، تقریبا روندی معکوس را نشان می‌دهد. به‌طور مثال در فهرست 30 کمدی پرتماشاگر یک دهه اخیر، تنها 3 فیلم اول دیده می‌شود و 3 فیلم دوم! در مقابل، حدود نیمی از سازندگان این آثار، حداقل 6 فیلم قبل از این اثر ساخته بودند و تقریبا دوسوم این آثار، زمانی جلوی دوربین رفتند که یک دهه از فعالیت حرفه‌ای سازنده آنها در جایگاه کارگردان می‌گذشت. به شکلی قابل تأمل، تنها 3 فیلم از این 30 فیلم کمدی، پیش از 40 سالگی کارگردان ساخته شدند و 15 فیلم پس از 50 سالگی. گویی فیلمسازان ایرانی در ابتدای کار به‌عنوان کارگردان سینما، با آثار درام شروع می‌کنند و با افزایش سن و سابقه، به‌تدریج به فکر تولید فیلم کمدی و کسب درآمد از گیشه می‌افتند! تفاوت فهرست 30 درام پرتماشاگر یک دهه اخیر و 30 کمدی پرتماشاگر یک دهه اخیر به اندازه‌ای زیاد است که ابوالحسن داوودی تنها فیلمساز مشترک هردو فهرست است؛ فهرست درام‌های پرتماشاگر بیشتر از فیلمسازان جوان و مستعد تشکیل شده و فهرست کمدی‌های پرتماشاگر بیشتر از فیلمسازان پرسابقه و کهنه‌کار!

فرهیختگان