حسن آباد نام میدانی در جنوب غرب تهران است که در تقاطع خیابان امام خمینی با خیابان حافظ و خیابان وحدت اسلامی قرار دارد. این میدان در گذشته با نام های میدان ملک‌المتکلمین، میدان هشت گنبد و میدان ۳۱ شهریور نیز خوانده می شد و امروزه یکی از دیدنی ترین بخش های بافت قدیمی تهران به شمار می رود.
شکل و شمایل این میدان کمی با میدان های دیگر متفاوت است. با قدم گذاشتن در آن با فضایی روبه رو می شوید که گرداگرد آن را 4 ساختمان در برگرفته است و هشت گنبد بر فراز آنها خودنمایی می کند. همین ساختمان ها چهره ای متفاوت به این میدان بخشیده و آن را سوژه خوبی برای عکاسان کرده اند. نام این اثر از تاریخ 5 اسفند 1376 با شماره 1977 در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و میراثی مهم برای کشور به شمار می رود.
تاریخچه میدان حسن آباد
پیش از آنکه سر و کله یک میدان در این مکان پیدا شود به آن منطقه حسن آباد می گفتند که در ناحیه شمال غرب آن روزهای تهران قرار داشت. این منطقه یکی از بزرگترین باغ‌های شهر به شمار می آمد و امروزه استخر بزرگ آن در سفارت ایتالیاست. این باغ به میرزا یوسف آشتیانی ملقب به مستوفی‌الممالک تعلق داشت که یکی از رجال قاجار بود. وی پیش از گسترش شهر تهران و خراب شدن حصاری که از زمان شاه طهماسب صفوی برجای مانده بود، بیشتر زمین های بیرون حصار تا بهجت آباد و از آنجا تا یوسف آباد ونک و اوین را خرید و پس از بزرگ شدن شهر، باغی را ایجاد کرد و به نام پسرش حسن، اسم آن را حسن آباد گذاشت. پس از فوت میرزا یوسف آشتیانی، این ملک به دست ورثه افتاد و پس از تکه تکه شدن به مردم فروخته شد. پس از چندین سال دیگر اثری از باغ نبود و محله حسن آباد جای آن را گرفته بود. آمارهای مستغلات دارالخلافه طهران در سال ۱۲۹۷ خورشیدی نشان می دهد که در آن زمان این محله دارای ۵۷۲ باب خانه، ۸۶۶ مغازه، ۳۹ کاروانسرا، ۱۶ باغچه و ۱۴ حمام بوده و ۱۲۵۷۰ نفر در آن زندگی می کردند.
تا سال ها این منطقه چهارراهی کوچک بود که به مانند بسیاری از مناطق تهران آن روزها، گذرگاه‌های کم‌عرض و پیچ در پیچ داشت. با تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی، رضاشاه، مدرنیزاسیون در تهران را در راس امور قرار داد تا تهران قاجاری را به تهران پهلوی تبدیل کند. وی یکی از افسران خود به نام سرتیپ کریم آقا بوذرجمهری را به ریاست شهرداری برگزید تا برای اصلاح و بازسازی تهران قدم بردارد. وی یکی از خشن ترین افراد رضاشاه به شمار می آمد و با وجود همه آثار قدیمی مخالفت می کرد. تهران در آن زمان ساختمان های زیبای زیادی در خود نداشت؛ اما همان تعداد اندک نیز از شهرسازی این فرد، جان سالم به در نبردند و تخریب شدند که از میان آنها می توان به دروازه‌های دوازده‌گانه تهران و تکیه دولت اشاره کرد. وی تهران را با خطوط خیابان‌های شمالی و جنوبی به بخش های مختلف تقسیم کرد.
در محل اداره آتش نشانی، گرمابه‌ای قرار داشت که مردم می گفتند شب‌های جمعه از تونِ (آتش‌دان) آن صدای «سوختم سوختم» به گوش می رسد. آنها این حمام را جنی می پنداشتند و به همین دلیل هیچ کس به آنجا نمی رفت. سرانجام، این حمام بی رونق همراه با زمین متروکه کنارش به آتش نشانی واگذار شد.
در سال های بعد به کوشش دکتر مهدی ملک‌زاده نام این میدان به یاد پدرش، به ملک‌المتکلمین تغییر یافت و تندیسی از او در آن نصب شد. حاجی میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین از خطبای مشهور دوره مشروطیت بود و نام وی در شمار اصلی‌ترین واعظان مشروطه خواه قرار دارد.
در اوایل دهه 1350 بازسازی هایی در این میدان صورت گرفت. در جریان این بازسازی ها یکی از ساختمان‌های گنبدی را از میان بردند و به جای آن ساختمان چند طبقه شعبه بانک ملی را با نمای شیشه‌ای در ضلع جنوب شرقی ساختند.
این ویرانی قرینگی و یکپارچگی میدان را از میان برد و آسیب به چهره میدان را در پی داشت. در سال ۱۳۸۰ بود که شهرداری منطقه ۱۲ تهران، دست به کار جالبی در جریان بازسازی این میدان زد؛ مسوولان سازه‌ای نمایشی شبیه همان ساختمان گنبدی ویران شده تهیه کردند وآن را به صورت دیواره و پوسته شماتیکی، به قرینه ساختمان‌های دیگر و روی نمای ساختمان مدرن و شیشه‌ای بانک ملی بازسازی کردند تا دوباره چهره جذاب آن را بازگردانند.
مروزه میدان حسن آباد تنها یک یادگاری از گذشته نیست بلکه جایی برای خرید و گشت و گذار نیز به شمار می رود. این میدان یکی از مراکز خرید کامواست و در این زمینه شهرت زیادی دارد. در پیرامون میدان نیز فروشگاه‌های ابزار و یراق‌آلات و قفل‌فروشی به چشم می خورند و بورس سیسمونی فروش‌ها در جنوب و مرکز فروش مبلمان اداری و لوازم چوبی در شمال آن قرار دارد. یک زیرگذر شمالی- جنوبی برای گذر خودروها و پیوند خیابان‌های حافظ و وحدت‌اسلامی در زیر میدان ساخته شده است تا عبور و مرور خودروها آسان تر صورت گیرد.
معماری میدان حسن آباد
به میدان حسن آباد لقب اروپایی ترین میدان تهران را نیز داده اند چرا که نگرش غرب‌گرایانه حکومت یعنی سبک معماری ساختمان‌های گنبدی به خوبی در آن دیده می شود و مشابه این معماری در ساختمان بزرگ از میان رفته تلگرافخانه در میدان توپخانه، میدان مخبرالدوله، بانک تجارت (بازرگانی سابق) اصفهان و چند بنای دیگر نیز به چشم می خورد.
چهار ساختمان در پیرامون این میدان قرار دارد و هشت گنبد بر فراز آنها دیده می شود که منحنی‌شکل و قرینه ساخته شده اند. ساختمان‌های چهار طرف میدان، کار یک ارمنی به نام قلیچ باقلیان است و از معمار برجسته ارمنی لئون تادوسیان نیز به عنوان مهندس مُحاسب (نقشه کش) آن نام می برند. گنبدهای مدور میدان کاری از استاد اکبر نکووقت تک هستند که به استاد اکبر خواهرزاده نیز شهرت داشت.
تندیس شیر سنگی به نام “برد شیر” نیز در مقابل ایستگاه آتش نشانی این میدان که نخستین ایستگاه آتش نشانی تهران است، قرار دارد که اهدایی قوم بختیاری در شهرکرد است. علی نوذری یکی از تندیس سازان بختیاری این تندیس را ساخته و پس از حادثه پلاسکو آن را به این ایستگاه تقدیم کرده است. ابعاد این تندیس به این صورت است: ارتفاع ۱/۰۵ متر، طول ۱/۹۰ متر، عرض گُرده شیر 50 سانتیمتر و وزن حدود 3 تن.
