فکر می‌کنید بزرگ‌ترین وجه تمایز هنرهای تجسمی یا به عبارتی صنایع‌دستی اصفهان با سایر هنرهای موجود همچون تئاتر، سینما، عکاسی، گرافیک و… در چیست؟ فکر می‌کنم پاسخ این سؤال را می‌توان با نگاه به اطراف خود به‌خوبی متوجه شد.
اگر خوب به فضای خانه یا محل کار خود دقت کنید، صنایع‌دستی و آثار هنری تجسمی متعددی را خواهید دید که به‌عنوان اشیایی کاربردی یا تزیینی مورداستفاده قرار گرفته‌اند. این در حالی است که هنرهای دیگر مانند تئاتر یا سینما، حضور مشخصی در فضای زیست ما ندارند. احتمالا اگر بشنوید کسی در خانه‌اش سالن سینما یا صحنه تئاتر دارد تعجب کنید. درحالی‌که زندگی در کنار ظروف مسی، گلدان‌های فیروزه، پارچه‌های زینتی، ظروف شیشه‌ای و… برای بیشتر مردم ملموس است.
یکی از چشم‌نواز‌ترین هنرهای نصف‌جهان، پارچه‌های گوناگونی است که با نقش و نگار‌های درخشان خود توانسته‌اند بخش زیادی از بازار صنایع‌دستی اصفهان را در بر گیرند. اهمیت این پارچه‌های هنری وقتی مشخص می‌شود که بدانید هر کدام از آن‌ها کاربردی متمایز در زندگی مردم اصفهان داشته‌اند.
البته با گذشت زمان و با ماشینی شدن زندگی مردم، کاربرد این پارچه‌ها تا حدود زیادی کاهش پیدا کرد. البته انواع پارچه‌های هنری موجود در بازار‌های نصف‌جهان اعم از پارچه‌های قلمکار، ترمه و زربافت، هنوز هم طرفداران و علاقه‌مندان خاص خودشان را دارند. در ادامه به معرفی دو نوع پارچه زینتی یعنی قلمکار و ترمه خواهیم پرداخت.
پارچه قلمکار، هنر مهر و رنگ
قلمکاری یا چیت‌سازی نوعی ایجاد نقش و نگار بر روی پارچه‌های نخی است. پارچه ویژه قلمکاری باید از نوع نخی (پنبه‌ای) انتخاب شود؛ چرا که پذیرش رنگ الیاف پنبه بیشتر از الیاف پشم است. اصلی‌ترین رکن تولید پارچه‌های قلمکار، ایجاد قالب برای چاپ نقوش است.
قالب‌سازان اصفهانی، طرح‌های هنری گوناگونی همچون گل‌وبته، شعر، مکان‌های تاریخی، چهره‌های افسانه‌ای، پرندگان و… را بر روی سطح چوب یا همان مهر خود می‌تراشند و از آن به‌عنوان ابزار چاپ بهره می‌برند. هنرمندان قالب‌ساز سطح قالب خود را چرب نگه می‌دارند تا از خشک شدن و تخریب آن جلوگیری کنند.
رنگ‌های اصلی مورداستفاده در پارچه‌های قلمکار سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد است. هنرمندان قلمکار رنگ‌های خود را در ظروفی به نام تاره می‌ریزند تا سایر مواد همچون گلیسیرین، آب، کتیرا و… را با آن ترکیب کنند.
البته در گذشته ایجاد رنگ‌های مخصوص قلمکاری بسیار دقیق و پیچیده‌تر بودند؛ برای مثال برای تولید رنگ سیاه از چهار ماده اولیه استفاده می‌کردند. امروزه بیشتر هنرمندان از رنگ‌های شیمیایی و آماده استفاده می‌کنند که توسط کارخانه‌ها ترکیب و فراهم شده‌اند. درنهایت قالب‌ها هرکدام به رنگی خاص آغشته شده و به ترتیب توسط هنرمندان روی قسمت‌های مشخص شده روی پارچه مهر می‌شوند. کاربرد اصلی این پارچه‌ها را می‌توان شامل رومیزی، سفره، سجاده، کیف، روسری و… دانست.
ترمه، تاروپود نفیس
پارچه‌های ترمه در شهر‌هایی همچون یزد و اصفهان محبوبیت قابل‌توجهی دارند. درواقع اوج تولید این سبک پارچه‌های تزیینی به زمان صفویه باز می‌گردد. در آن زمان این پارچه‌ها توسط محلی‌ها دوخته می‌شده و چندین کارگاه نیز برای تولید این پارچه‌ها به قصد مصارف زینتی و درباری ایجاد شد.
درنهایت این پارچه‌های نفیس از ایران به هندوستان و سایر کشور‌های همسایه راه پیدا کرد. پارچه‌های ترمه بیشتر با موادی همچون ابریشم و پشم بافته می‌شوند. اما پشم سفید رایج‌ترین جنسی است که در بافت ترمه مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ چرا که رنگ‌آمیزی روی آن ساده‌تر است.
پس از آماده شدن الیاف پشمی و ابریشمی جهت دوخت پارچه‌های ترمه، این الیاف باید رنگ‌آمیزی شوند. رایج‌ترین رنگ‌های کاربردی در این مرحله شامل رنگ روناس، رنگ حنا، رنگ برگ توت، رنگ پوست انار، رنگ پوست بلوط، رنگ پوست درخت سیب، رنگ برگ مو و… است.
البته امروزه از رنگ‌های شیمیایی نیز برای رنگ‌آمیزی الیاف استفاده می‌شود که می‌توان گفت از قیمت و ارزش این آثار کم می‌کند.
روند تولید پارچه‌های ترمه توسط دستگاه‌های تبدیل‌کننده الیاف به نخ و سپس پارچه انجام می‌شود. هر دستگاه نیاز به یک فرد تحت عنوان «گوشواره‌کش» دارد. استادکار در پشت دستگاه نشسته و گوشواره‌کش در بالای آن قرار می‌گیرد که کار او انتخاب و تعیین نخ‌های مخصوص جهت ایجاد نقش بر روی پارچه است. نقوشی که معمولا بر روی ترمه‌های ایرانی دیده می‌شود، حاصل و نتیجه همکاری گوشواره‌کش با استاد است. این نقش‌ها شامل گل و مرغ، بته، گل عباسی، خطوط زر و… است. از پارچه‌های ترمه برای دوخت لباس، رومیزی، بقچه، جانماز و… استفاده می‌شود.
اصفهان زیبا
