سحر ترهنده، مدیر کتاب‌های طوطی گفت: متأسفانه نویسنده‌ها و تصویرگران ایرانی خیلی اهل حضور در فضاهای مجازی و تبلیغ و ترویج آثار خود نیستند. حتی در زبان فارسی هم تعداد دوستانی که خود آن‌ها در مورد کتاب‌ها و آثارشان در رسانه‌ها صحبت می‌کنند بسیار کم است؛ چه برسد به زبان غیرفارسی که خلأ دوچندان است.
در کتابفروشی محبوبم میان کتاب‌های کودک و نوجوان قدم می‌زدم که عنوان کتابی نظرم را جلب کرد. تورقش کردم؛ کتاب دلنشینی بود و متن روان و تصاویر باکیفیتی داشت. در همین حین چشمم به کتاب کناری‌اش افتاد که همین کتاب در دست من اما با نام، طرح جلد و کیفیتی متفاوت بود! سر چرخاندم؛ عجب آشفته‌بازاری…. هرکجا را که نگاه می‌کردم کتاب‌هایی با یک مطلب ولی با نام‌ها، طراحی‌ها و کیفیت‌های متفاوتی می‌دیدم. این مسئله یعنی حق مؤلف یا همان کپی‌رایت برای آثار خارجی که در ایران ترجمه می‌شوند به درستی رعایت نمی‌شود.
«حق مؤلف یا کپی‌رایت یکی از انواع مالکیت فکری است که به حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری گفته می‌شود.». با خودم فکر می‌کنم که اگر ناشران تابع حق کپی‌رایت بودند آیا این آشفتگی در بازار کتاب اتفاق می‌افتاد؟ آیا این آشفتگی و همکاری‌نداشتن با ناشران و نهادهای بین‌المللی باعث مهجور ماندن آثار مؤلفان و تصویرگران ایرانی نمی‌شود؟
تصمیم گرفتم این‌بار به جای پرسیدن از چالش‌های رعایت‌نکردن حقوق مؤلف، برای پیدا کردن پاسخ سوال‌هایم به سراغ سحر ترهنده، مدیر کتاب‌های طوطی بروم. این انتشارات در همه آثار خود مسئله حق مؤلف را رعایت و کتاب‌های باکیفیتی هم تولید می‌کند. همین نکته باعث شد که برنده جایزه بهترین ناشر کودک سال در نمایشگاه کتاب کودک بولونیا ۲۰۲۱( بخش آسیا) شود. در گفت‌وگو با او درنظر داشتم که سخنی از خودش را پیگیری کنم که گفته بود: «ما کتاب‌های کشورهای دیگر را بدون حق کپی‌رایت نمی‌خریم و کتاب‌های تألیفی خودمان را بدون حق کپی‌رایت در اختیار هیچ ناشری در خارج از ایران قرار نمی‌دهیم. همه کتاب‌ها قرارداد دارند و طبق قوانین بین‌المللی هستند.». این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
– کدام عناوین از کتاب‌های تألیفی انتشارات طوطی به زبان‌های دیگر ترجمه شده است؟
هدف کتاب‌های طوطی (بخش کودک و نوجوان انتشارات فاطمی) از ابتدای تأسیس این بخش، رعایت کامل قوانین بین‌المللی بود. برای اینکه بتوانیم در بازارهای بین‌المللی حضور داشته باشیم و ادبیات کودک و نوجوان ایران را به جهان معرفی کنیم همواره سعی داشته‌ایم که کپی‌رایت آثار را بخریم و به قوانین کشورهای دیگر به‌طور کامل احترام بگذاریم؛ به همین دلیل با خیال راحت در مجامع بین‌المللی و نمایشگاه‌ها حضور پیدا کردیم و به واسطه همین حضور، در این ۷ سال، عناوین زیادی از کتاب‌های طوطی به زبان‌های متفاوت ترجمه شده‌اند که برای مثال چند عنوان از این فهرست را برای شما نام می‌برم.
یکی از عناوین کتاب‌های طوطی که از طرف دیگر کشورها خیلی استقبال شد و به زبان‌های زیادی فروخته شده است، کتاب «تک‌خال» به نویسندگی پیام ابراهیمی و تصویرگری رضا دالوند است. این اثر به زبان‌های انگلیسی، کره‌ای، روسی، اسپانیایی و ترکی چاپ شده است و قرارداد زبان یونانی آن هم به زودی بسته می‌شود. ما امیدوارم که باز هم به زبان‌های دیگری رایت این کتاب را بفروشیم. کتاب دیگری که از انتشارات طوطی توجه‌ها را جلب کرده، کتاب «تو یک جهانگردی» به قلم شهرزاد شهرجردی و تصویرگری غزل فتح‌الهی است که به زبان‌های هلندی، کره‌ای، اسپانیایی، ترکی، فرانسه، چینی و ژاپنی چاپ شده است. کتاب «چتری با پروانه‌های سفید» اثر فرهاد حسن‌زاده و تصویرگری غزاله بیگدلو هم به زبان‌های کره‌ای، اسپانیایی و آذربایجانی-ترکی و آذری چاپ شده است. کتاب «چه فکر خوبی» هم از کتاب‌های پرفروش ما در عرصه بین‌المللی است. این کتاب به نویسندگی و تصویرگری نرجس محمدی به زبان‌های چینی، یونانی، اسپانیایی، ترکی و عربی چاپ شده است. کتاب دیگر «کلاغ سیاه به سفر می‌رود» اثر بابک صابری با تصویرگری شبنم چایچیان است که به زبان‌های چینی، اسپانیایی و ترکی چاپ شده است.
از عناوین دیگر انتشارات طوطی که در خارج از ایران از آن‌ها استقبال شده است، کتاب «جهان مال من است» است. این اثر به قلم تهمینه حدادی و تصویرگری هاله قربانی به زبان‌های کره‌ای، ترکی و پرتغالی چاپ شده است. کتاب «والک به سفر می‌رود» که به نویسندگی و تصویرگری سلیمه بابابان است، به زبان عربی چاپ شده است. کتاب «مشت‌زن» به نویسندگی و تصویرگری حسن موسوی نیز که جوایز متعددی مانند جایزه بزرگ دوسالانه تصویرگری براتیسلاوا را به خودش اختصاص داده و وارد فهرست کلاغ سفید کتابخانه بین‌المللی کودکان مونیخ شده و جایزه جشنواره شارجه را هم برده است، به زبان‌های عربی، ژاپنی، کره‌ای، چینی (در هر دو قالب آن) فروخته شده و به چاپ رسیده است. همان‌طور که در ابتدای صحبتم اشاره کردم خوشبختانه عناوینی که ما رایت آن‌ها را فروختیم خیلی زیاد هستند و این نشان‌دهنده این است که وقتی به قوانین جهانی احترام بگذاریم آن‌ها هم علاقه‌مند می‌شوند ادبیات ایران را بیشتر بشناسند. برای مثال کتابی که اخیرأ با نام «هاله هله‌هوله» چاپ کرده‌ایم، قبل از اینکه در ایران صحافی شود و به بازار بیاید، نسخه زبان کره‌ای‌اش را فروختیم و آن‌ها توانستند پیش از ما این کتاب را چاپ کنند. عناوین زیادی در این فهرست وجود دارد که در سایت انتشارات می‌توان آن‌ها را مشاهده کرد.
– معیار انتخاب این عناوین از سوی ناشران خارج از کشور چه ویژگی‌هایی بوده است؟ معمولاً از کدام عناوین تألیفی ایرانی برای ترجمه به زبان‌های دیگر استقبال می‌شود؟
ذائقه کشورهای مختلف خیلی با هم متفاوت است. در این ۶، ۷ سالی که در نمایشگاه‌های بین‌المللی بودیم و رودررو با ناشران کشورهای مختلف صحبت کرده‌ایم، متوجه شدیم که ذائقه‌های تصویری و متنی متفاوت است؛ مثلاً کشورهای چین و ترکیه و کشورهای عربی و دیگر کشورهای اطراف ایران، بیشتر به مجموعه کتاب‌های فُلک یا همان ادبیات کهن توجه می‌کنند؛ ولی کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی بیشتر به ادبیات معاصر ما و کارهایی که تصویرگری‌های متفاوت و خیلی هنری‌تری داشتند علاقه نشان می‌دادند. این ذائقه حتی در کشورهای اروپای شرقی و اروپای غربی با هم متفاوت است. هر کشور و هر ناشر ذائقه و سلایق مختلف و منحصر به خود را دارد؛ به همین دلیل نمی‌توان یک معیار مشخص را بیان کرد. ناشرهایی هستند که مضمون برای آن‌ها اهمیت دارد؛ برای مثال به دنبال کتابی در حوزه کودکان با نیازهای ویژه می‌گردند و در نتیجه، کتاب «جهان مال من است» برای آن‌ها از جذابیت بیشتری برخوردار است. ناشرهایی که در کشورهایی تحت تأثیر جنگ و مهاجرت با پناهنده‌های زیادی زندگی می‌کنند، کتاب «تو یک جهانگردی» ما را می‌پسندند و بعضی از مضامین هم مضامین جهانی هستند و در تمام دنیا کاربرد دارند؛ مثل کتاب «تک خال» که در بیشتر کشورها توجه‌ها را جلب می‌کند. معیارهای انتخاب از سوی کشورهای مختلف خیلی متفاوت است؛ این امر که هر بخش و کشور و ناشری حدوداً چه ذائقه‌ای دارد به مرور زمان، با تجربه و مراوده و گفت‌وگو و استمرار حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی به دست می‌آید.
– آیا عناوین تألیفی انتشارات طوطی که به زبان‌های دیگر ترجمه شده است، در کشور مقصد دارای حق مؤلف (کپی‌رایت) است؟
تمام کتاب‌های تألیفی انتشارات طوطی که به زبان‌های دیگر چاپ می‌شوند، طبق قراردادهای بین‌المللی و تابعیت از قانون کپی‌رایت با ناشرها قرارداد دارد و پس از این قراردادها، اثر برای منطقه محدود و زمان محدود به آن‌ها واگذار می‌شود. در قراردادی که بسته می‌شود حق نویسنده، حق تصویرگر و حق ناشر ایرانی در آن دیده می‌شود و به فراخور شمارگان و پولی که از ناشر خارجی گرفته می‌شود، سهم پدیدآورندگان در ایران به آن‌ها پرداخت می‌شود. بله؛ ما اثری را بدون حق کپی‌رایت نمی‌خریم و بدون این حق، اثری را در اختیار هیچ ناشری خارج از ایران قرار نمی‌دهیم.
– در انتشارات طوطی کتاب‌های خارجی هم با رعایت حق مؤلف منتشر می‌شوند. این ویژگی چه تأثیراتی در کیفیت انتشار آثار و چه واکنشی از سوی مخاطبان برای شما به همراه داشته است؟
برای ما بسیار مهم است که با استانداردهای بین‌المللی کار کنیم تا آثار فارسی و عملکرد انتشارات ما نیز در خارج از ایران دیده شود. بنابراین تمام آثاری که ما در ایران ترجمه و چاپ می‌کنیم با ناشرهای خارجی قرارداد دارند و اجازه انتشارشان در ایران را داریم؛ یعنی طبق قوانین بین‌المللی به ناشران خارجی رقم پرداخت می‌کنیم و مطلقاً اثری را رایگان یا با استفاده از مراودات موضع ضعف، بابت موقعیت اقتصادی و منطقه‌ای دریافت نمی‌کنیم. در نتیجه کپی‌رایت تمامی آثار طبق قراردادهای متداول بین‌المللی و با ارقام متداول جهانی پرداخت و حق نویسنده، تصویرگر و ناشر خارجی خریداری می‌شود. در ضمن با هر بار تجدید چاپ صورت حساب‌های کامل و دقیق را برای ناشرهای خارجی ارسال می‌کنیم و طبق آن صورت فروش‌ها، حقوق مؤلف و ناشر خارجی را پرداخت می‌کنیم.
یکی از مزیت‌های قرارداد با ناشر اصلی و رعایت حقوق مؤلف به‌خصوص در حوزه کتاب‌های تصویری این است که در ازای پرداخت پول، تصاویر اصلی و باکیفیت آثار در اختیار ما قرار می‌گیرد و در نتیجه کتاب‌های منتشرشده از سوی انتشاراتی که کپی‌رایت دارند از نظر کیفیت به مراتب از آثاری که در ایران بدون اجازه، با اسکن و شکل‌های غیرحرفه‌ای دیگر، تولید می‌شوند بالاتر است. ما مدام با ناشر اصلی در ارتباط هستیم و اگر اثر ممیزی از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بخورد ما با اجازه ناشر اصلی تغییرات را اعمال می‌کنیم. وقتی اثر ترجمه به زبان فارسی تکمیل می‌شود برای نویسنده، تصویرگر و ناشر خارجی ارسال می‌شود، آن‌ها اثر را بازبینی می‌کنند و اگر نکته یا مسئله‌ای داشته باشند مطرح می‌کنند و اثر به شکلی که تمام پدیدآورندگان آن را تأیید کنند چاپ می‌شود. این مراوده این امکان را به ما می‌دهد که بعد از چاپ آثار به زبان فارسی آن‌ها را با خیال راحت برای ناشرها بفرستیم و نویسنده‌ها و تصویرگرهای خارجی آثار خود را به زبان فارسی ببینند و در معرفی و تبلیغ کتاب در جاهایی خارج از ایران، به ما کمک کنند. قطعاً این برخورد حرفه‌ای باعث می‌شود که مخاطب‌های کتاب‌های طوطی بیشتر به ما اعتماد کنند؛ زیرا می‌دانند که این انتشارات تمام حقوق پدیدآورندگان ایرانی، نویسنده، تصویرگر، مترجم، ویراستار و طراح ایرانی را هم در آثاری که در ایران چاپ می‌کند و هم وقتی که حق انتشار کتاب را به زبان‌های دیگر در اختیار ناشرهای خارج از ایران قرار می‌دهد حفظ می‌کند. ما همواره تلاش می‌کنیم که تمام حقوق پدیدآورندگان در انتشارات طوطی حفظ شود و هیچ‌گونه بی‌اخلاقی در انتشار آثار ما قرار نگیرد. مخاطبانی که به اهمیت حقوق مؤلف آگاه هستند و به رعایت این‌دست مسائل اهمیت می‌دهند به انتشارات ما اعتماد می‌کنند؛ خیلی اوقات در این بازار آشفته کتاب کودک ایران که وقتی ما کپی‌رایت کتابی را می‌خریم سه یا چهار ناشر دیگر هم بی‌اجازه، هم‌زمان با ما یا حتی جلوتر از ما یا بعد آن، وقتی که می‌بینند اثری پرفروش است اقدام به چاپ آن آثار می‌کنند، مخاطبان فهیم و آگاه کتاب‌های طوطی آثار انتشارات را انتخاب و تهیه می‌کنند؛ زیرا به حساسیت ما در کیفیت چاپ و نشر، کیفیت ترجمه و حقوقی که باید رعایت شود آگاه هستند و اهمیت آن را درک می‌کنند.
– در مسیر فروش رایت آثار تألیفی که به زبان‌های دیگر ترجمه شده‌اند، با چه چالش‌هایی مواجه شده‌اید؟
یکی از چالش‌ها نبودن ارتباط‌های مستقیم مالی جهانی است که باعث می‌شود هنگام فروش رایت کتاب‌های تألیفی در خارج از ایران، برای دریافت ارز در ایران از ناشران خارجی، دچار دشواری‌ها، دردسر و پیچیدگی فرآیند شویم. چالش دیگری که ما در ترجمه آثار تألیفی داریم بحث ترویج و فروش کتاب‌ها برای ناشر خارجی است. متأسفانه نویسنده‌ها و تصویرگران ایرانی خیلی اهل حضور در فضاهای مجازی و تبلیغ و ترویج آثار خود نیستند. حتی در زبان فارسی هم تعداد دوستانی که خود آن‌ها در مورد کتاب‌ها و آثارشان در رسانه‌ها صحبت می‌کنند، برنامه می‌سازند، ویدیویی از روند خلق آثارشان می‌سازند و انجام کارهایی دیگر، بسیار کم است؛ چه برسد به زبان غیرفارسی که خلأ دوچندان است. فروش و تبلیغ آثار و این معرفی‌ها از جانب پدیدآورندگان مکمل هم هستند. در کشورهای دیگر معمولاً نویسنده‌ها، تصویرگرها، ویراستارها و مترجم‌ها در ترویج اثر و معرفی آن با ناشر خیلی همکاری می‌کنند و همین مسئله، باعث کم شدن یکی از چالش‌های ترویج و عرضه کتاب برای ناشران می‌شود. وقتی که ناشران خارجی کتابی را از ما یا از کشورهای دیگر می‌گیرند برایشان دشوار است که بتوانند آثار را معرفی و مخاطب‌های خودشان را راضی و قانع کنند که چرا این اثر ارزش خرید و خواندن دارد و فکر می‌کنم یکی از چالش‌های مهم آن‌ها در خرید آثار تألیفی ما، معرفی آثاری است که نویسنده و تصویرگرش شناخته‌شده نیستند. امیدوارم نویسندگان و تصویرگران ایرانی در عرصه معرفی آثار خود دست‌کم به زبان فارسی، فعال‌تر شوند تا همان معرفی‌هایشان ترجمه و در اختیار ناشرهای بین‌المللی که رایت آثارشان را تهیه می‌کنند قرار بگیرد و آن‌ها برای معرفی و ترویج هرچه بیشتر این آثار، از این معرفی‌ها کمک بگیرند. الان دیگر عصر معرفی‌های دیجیتال، فروختن‌ها، ترویج‌های آنلاین و دیدن چهره‌ها و شنیدن نقطه‌نظرهای پدیدآورندگان آثار است و این امر برای مخاطبان و خوانندگان کتاب بسیار جذابیت دارد.
همچنین امیدوارم تعداد ناشرهای ایرانی که تلاش می‌کنند حق کپی‌رایت را به شکل کامل یا حداقلی تهیه کنند یا در نمایشگاه‌های بین‌المللی شرکت کنند، دست‌کم در حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان، کمی بیشتر از گذشته شود. مثلاً ناشر بزرگی مثل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان که ۵۷ سال در جوامع بین‌المللی حضور داشته به یکباره تصمیم گرفت که دیگر در نمایشگاه‌های بین‌المللی شرکت نکند و الان سال‌هاست که در نمایشگاه‌های خارجی حضور ندارد تا آثارشان را به جهان معرفی کنند. حضور در مجامع بین‌المللی بسیار مهم است؛ امیدوارم که این حضور برای انتشارات طوطی استمرار پیدا کند و روزی برسد که تمام ناشرهای کودک و نوجوان و حتی بزرگسال ایران موظف به خرید و رعایت حقوق مؤلف و کپی‌رایت شوند تا ما به شکل حرفه‌ای وارد چرخه و سیستم جهانی شویم و بتوانیم با دنیا مراودات استاندارد داشته باشیم. در آن صورت حتماً انتخاب کتاب‌ها و ترجمه‌ها با حساسیت‌های بیشتری همراه خواهد بود و این سرعت عجیب‌وغریب در آشفتگی بازار ترجمه کمتر خواهد شد. حقوق افراد در تمام جهان چه در ایران و چه خارج از ایران محترم است؛ اینکه ما بدون اجازه و بدون توجه به حقوق دیگران آثارشان را در ایران چاپ کنیم، کار اخلاقی و حرفه‌ای نیست.
ایبنا
