۲۰ مهر روز گرامیداشت حافظ است؛ شاعری که اشعارش در اوج جذابیت باقی مانده است. با وجود شهرت بسیار این شاعر پرمخاطب، بازهم نیاز است ابعاد مختلف زندگی و اشعار او به نسل جوان بیشتر معرفی شود. در این میان به نظر می‌رسد هنر به عنوان بازویی توانمند برای معرفی ابعاد مختلف این شاعران می‌تواند کمک خوبی باشد به‌ویژه تولید کارهای هنری در رسانه ملی.
این درحالی است که با بررسی فیلم، سریال و انیمشین‌های سال‌های اخیر، می‌توان به این نکته اشاره کرد که تولید این گروه آثار با موضوع پرداختن به زندگینامه مفاخر ادبی همچون حافظ در رسانه ملی تقریبا به صفر رسیده است.
دراین زمینه با مهگان فرهنگ هنرمند فیلمساز و عکاس، و عضو موسسه جهانی فیلم کودک و نوجوان (cifej) گفتگویی انجام داده‌ایم تا علل عدم تولید فیلم و سریال با موضوع پرداختن به زندگینامه مفاخر ادبی همچون حافظ در رسانه ملی را بررسی کنیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
معرفی مفاخر در جامعه، یک وظیفه اجتماعی و ملی است
مهگان فرهنگ با اشاره به اینکه معرفی مفاخر در جامعه نه تنها یک فعالیت فرهنگی، بلکه یک وظیفه اجتماعی و ملی است، می‌گوید: مفاخر، افراد یا گروه‌هایی هستند که به واسطه فعالیت‌های برجسته در زمینه‌هایی مانند ادبیات، هنر، علم، سیاست، یا فلسفه، تأثیر عمیقی بر جامعه و فرهنگ خود داشته‌اند.
او با بیان اینکه معرفی و بزرگداشت این شخصیت‌ها به دلایل مختلفی برای هر جامعه‌ای اهمیت دارد، متذکر می‌شود: تقویت هویت ملی و فرهنگی، الگوسازی برای نسل‌های جدید، حفظ و انتقال میراث فرهنگی و افزایش همبستگی اجتماعی از جمبه این دلایل است.
این هنرمند با بیان اینکه بزرگداشت مفاخر فرهنگی می‌تواند به عنوان یک عامل تقویت‌کننده همبستگی اجتماعی عمل کند، ادامه می‌دهد: این بزرگان نمادی از تلاش‌های مشترک یک جامعه برای رسیدن به موفقیت‌های فرهنگی و تاریخی هستند، احترام به آنها و به رسمیت شناختن تلاش‌هایشان می‌تواند در تقویت پیوند‌های اجتماعی و ایجاد حس وحدت میان اعضای جامعه مؤثر باشد. حال اینکه ما چقدر موفق بوده‌ایم بحثی جداست. اگر کسی اهل ادبیات نباشد و به واسطه علاقه‌مندی‌اش یا درس و مطالعه درباره چهره‌های ادبی و حالا کمی فراتر برویم در کل مفاخر ایران، خودش جستجو نکند، ما از طریق تولیدات فرهنگی مانند فیلم، انیمیشن، کتاب‌های مصور، تئاتر و … به این آگاهی نمی‌رسیم، کدام سریال خوب را درباره شخصیت حافظ دیده‌ایم؟ کدام مجموعه انیمیشن خوب؟
جایگاه رسانه‌ها در فرهنگ و معرفی مفاخر و حافظ
فرهنگ با تاکید بر اینکه به هیچ عنوان نقش رسانه‌ها را برای هر گونه معرفی، اطلاع‌رسانی و حتی بسترسازی در همه چیز و هه موضوعی نباید دست کم و نادیده گرفت، اضافه می‌کند: شناخت جایگاه و روش‌های تاثیر رسانه در چنین شرایطی بسیار ضروری است و ازهمه مهمتر تولید آثاری که به خوبی برمخاطب تاثیربگذارد و به معرفی موضوعاتی بپردازد که برای پشتوانه یک کشور ضروری است، همچنین تاثیر برشناخت و دانش آیندگان بسیار بسیار اهمیت دارد.
او معتقد است: حافظ به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شاعران فارسی‌زبان ایران چه جایگاهی در تولیدات آثار هنری و رسانه‌های ما دارد، به جز آنکه اشعاری از او توسط اساتید آواز خوانده شود، بحث پژوهش و نگارش مقالات بحثی جداست، در اینجا درباره آثار فرهنگی، هنری به ویژه تصویری صحبت می‌کنم که اهمیت زیادی دارد.
به گفته این هنرمند، حافظ و آثارش بخشی از هویت فرهنگی و ادبی ایران را تشکیل می‌دهند، اشعارش سرشار از مفاهیم عمیق عرفانی، فلسفی و انسانی و تاثیراتش تا فراسوی مرز‌های ایران هم دیده می‌شود، زیرا او توانسته با استفاده از زبانی نمادین و هنرمندانه، علاوه بر بیان عشق، انسانیت، آزادی و آزادگی به نقد اجتماعی نیز بپردازد.
در بین شاعرانی کمتر کسی، چون او به مسایل اجتماعی و نقد ورود کرده، حتی سعدی به عنوان معلم اخلاق به نصیحت می‌پردازد و سخن تند و واضح نمی‌گوید. پیچیدگی و نمادین گفتنش، راز به دل نشستن اوست.
پیچیدگی شخصیت حافظ و نبود منابع دقیق تاریخی از او؛ علل عدم تولید آثار نمایشی
فرهنگ پیچیدگی شخصیت حافظ و نبود منابع دقیق تاریخی از او را علل مهم عدم تولید آثار نمایشی در رسانه ملی عنوان می‌کند و می‌افزاید: حافظ به عنوان یک شاعر بزرگ که می‌توان او را صاحب اندیشه و تفکر دانست، کسی است که شخصیتی بسیار پیچیده دارد، شعر‌های او دارای لایه‌های مختلف معنایی هستند و درک کاملی از شخصیت او نیازمند مطالعهٔ عمیق در زمینه‌های مختلف از جمله فلسفه، عرفان و ادبیات است. این پیچیدگی کارگردانان را با چالش‌های جدی در به تصویر کشیدن شخصیت حافظ روبه‌رو می‌کند، زیرا انتقال دقیق و کامل ابعاد مختلف شخصیت و افکار او به تصویر دشوار است.
این هنرمند با تاکید بر اینکه حافظ در دوره‌ای از تاریخ زندگی می‌کرد که اطلاعات دقیقی از زندگی روزمرهٔ او در دسترس نیست و بیشتر آنچه دربارهٔ حافظ می‌دانیم از طریق اشعار او به دست آمده است، یادآور می‌شود: حتی در آن اشعار نیز تصویری کامل از زندگی شخصی یا جزئیات تاریخی او نداریم، کمبود منابع تاریخی معتبر ساخت فیلم‌های تاریخی دقیق را مشکل می‌سازد، حتی با مرور تاریخ نگارگری و خوشنویسی ایران می‌توان شاهد بود که دیوان حافظ کمترین تصویر گری‌ها و کتاب‌آرایی‌ها را دارد.
مفاهیم نمادین و جایگاه قدسی و ملی حافظ از دیگر دلایلی است که فرهنگ به عنوان علل عدم تولید آثار نمایشی در رسانه ملی با موضوع پرداختن به ابعاد مختلف زندگی و اشعار حافظ بیان می‌کند و درباره این دلایل این طور توضیح می‌دهد: شعر‌های حافظ به مفاهیی عرفانی، عشق، مذهب و حتی مردم پرداخته و برخی از اشعار او با نوعی نقد اجتماعی و حتی مذهبی همراه بوده که ممکن است برداشت‌های متفاوتی از آنها صورت گیرد، به همین دلیل، ساخت یک اثر هنری دربارهٔ حافظ می‌تواند حساسیت‌هایی را برانگیزد.
او ادامه می‌دهد: از همه مهمتر اینکه، حافظ یکی از نماد‌های بزرگ فرهنگ و ادب فارسی است و به نوعی مقدس و ملی شناخته می‌شود، بنابراین، ساخت فیلم یا سریالی دربارهٔ او می‌تواند فشار‌های فرهنگی و اجتماعی زیادی بر کارگردان یا نویسنده وارد کند.
این هنرمند می‌افزاید: در فضایی از جامعه و بستر فرهنگی که درک صحیح و اشراف کامل بر یک موضوع نباشد یا برخی از مسایل توسط تیغ سانسور ممکن است، کم شود چطور می‌توان از شاعری، چون حافظ صحبت کرد.
به گفته فرهنگ، کمبود سرمایه‌گذاری و توجه به موضوعات تاریخی دلیل بعدی است، زیرا از یک سو صنعت سینما و تلویزیون در ایران و بسیاری از کشور‌های دیگر، اغلب به موضوعاتی گرایش دارد که بیشتر تجاری و مخاطب‌پسند هستند، از سوی دیگر، ساخت یک فیلم یا سریال تاریخی و ادبی از این دست نیاز به بودجهٔ کلان، پژوهش گسترده و دقت هنری بالا دارد که شاید توجه سرمایه‌گذاران و کارگردانان کمتر به این موضوعات جلب شده باشد.
او با طرح سئوالی مبنی بر اینکه آیا فضای تایید و اعطای مجوز برای ساخت سریال یا فیلمی درباره زندگی حافظ می‌تواند با سلامت در مواجهه تاریخی با فیلم یا سریال برخورد کند؟، متذکر می‌شود: با توجه به عدم موفقیت و ضعف بسیاری از آثار تاریخی که از رسانه‌های ایران پخش شده، قطعا ساخت فیلم یا سریالی برای حافظ نیازمند بودجه‌ای بالا و تیم بسیار قدرتمند است.
این هنرمند با بیان اینکه ترجیح به اشعار حافظ به جای زندگی او از جمله دلایل نپرداختن سینما و تلویزیون به ابعاد زندگی این شاعر است، تصریح می‌کند: حافظ بیشتر به دلیل اشعارش مشهور است تا زندگی شخصی یا تاریخی‌اش. بسیاری از علاقه‌مندان به شعر او به خاطر عمق و زیبایی اشعارش با او ارتباط برقرار می‌کنند و شاید همین امر باعث شده که تمرکز بیشتری روی تفسیر و خواندن اشعار او باشد تا ساخت فیلمی دربارهٔ زندگی‌اش.
تولیدات رسانه‌ای درباره مفاخر ایران تقویت فرهنگ و هویت ملی است
فرهنگ با تاکید بر اینکه تولیدات رسانه‌ای درباره مفاخر ایران مانند حافظ، راهی مؤثر برای حفظ، ترویج و تقویت فرهنگ و هویت ملی است، اضافه می‌کند: این تولیدات می‌توانند به ایجاد ارتباط میان نسل‌های مختلف، افزایش آگاهی عمومی، ارائه تفاسیر جدید از آثار این بزرگان و همچنین ترویج فرهنگ ایرانی در سطح جهانی کمک کنند، به همین دلیل، سرمایه‌گذاری در تولیدات رسانه‌ای پیرامون مفاخر فرهنگی ایران، نه تنها یک وظیفه فرهنگی، بلکه یک سرمایه‌گذاری برای آینده جامعه و هویت ملی است.
او با بیان اینکه ساخت اثر خوب ببینید، تاکید می‌کند: اثر خوب لازم است تا آشنایی نسل‌های جوان با مفاخرایران شکل بگیرد.
این هنرمند با بیان اینکه امروزه، نسل‌های جوان به واسطه گسترش رسانه‌های دیجیتال، بیشتر از طریق محتوای رسانه‌ای با تاریخ و فرهنگ خود آشنا می‌شوند، یادآور می‌شود: ساخت تولیدات رسانه‌ای جذاب درباره شخصیت‌هایی مانند حافظ، امکان می‌دهد تا نسل جدید به زبان و سبک‌های امروزی با این بزرگان ارتباط برقرار کند.
فرهنگ تاکید می‌کند: این تولیدات می‌توانند گذر از ادبیات سنتی به زبان امروز را تسهیل کنند و از این طریق پلی بین نسل‌های گذشته و آینده ایجاد کنند، ضمن اینکه بحث الگوسازی و الهام‌بخشی، مفاخر فرهنگی و ادبی مانند حافظ، با آثار و اندیشه‌هایشان بسیار اهمیت دارد.
