عبدالجبار کاکایی، شاعر و زبانشناس می‌گوید: «مجموعه فعالیت‌های عبدالله انوار، ما را به یاد قدما و حکمای دنیای قدیم می‌انداخت. او با تخصصی که در حوزه موسیقی و ریاضیات داشت، در حوزه‌های دیگر از جمله فلسفه و زبان فارسی هم سرآمد بود.»
عبدالجبار کاکایی بدون مبالغه و مجاملت ذووجهتین است. به همین سبب برای شناخت کافی جهان علمی و دانش، فلسفه و زبانشناسی مرحوم عبدالله انوار، سراغ او رفته‌ایم. شاعر «حبس سکوت» و «کشته‌های بی‌طرف» درباره انوار می‌گوید: «انوار با توجه به تسلط‌ها و مهارت‌های گوناگونش ما را به یاد حکما و قدما می‌انداخت. خدا به او عمر پر برکتی داد و در طول زندگی‌اش تأثیر مهم و منسجمی بر ادبیات و فلسفه و زبانشناسی گذاشت.»
گفت‌وگوی ما را با عبدالجبار کاکایی درباره استاد انوار که ۱۸ اسفند پس از یک دوره بیماری بر اثر کهولت سن در ۹۸ سالگی درگذشت، بخوانید:
فقدان عبدالله انوار با دیگر ادبا و پژوهشگران چه تفاوتی دارد؟ ایشان را چند بار ملاقات کردید؟
آشکارترین تفاوتش، شگفت بودن حوزه مطالعات گسترده‌ای است که این بزرگوار در حوزه‌های گوناگون داشت و کمتر در آدم‌های آکادمیک امروز یافت می‌شود. امروز کمتر کسی را می‌توان سراغ گرفت که هم بر ادبیات تسلط کافی و وافی داشته باشد و هم منطق و فلسفه بداند و هم در موسیقی و ریاضیات مدعی باشد. این موضوع به خودی خود ما را به یاد قدما می‌اندازد.
چگونگی آشنایی با استاد عبدالله انوار
آشنایی من با عبدالله انوار اندک اما به جا و تأثیرگذار بود. خاطره‌ای هم در دوره دانشگاه از ایشان دارم. در دانشگاه شهید بهشتی یکی از استادان درباره منطق صحبتی می‌کرد که من گفتم علم پیچیده‌ای است و در دوره دبیرستان هر کاری کردم چندان به شکل جامع نتوانستم به آن مسلط شوم. ایشان مرا موظف کرد که جزوه‌ای تهیه کنم. این جزوه بر مبنای تألیقاتی بود که زنده‌یاد عبدالله انوار بر «اساس الاقتباس» خواجه نصیر نوشته بود.
برایم موضوع از ابتدا پیچیده بود و پایم را از دانشگاه شهید بهشتی به دانشگاه تهران باز کرد و کتابخانه آنجا. این جزوه را با گذشت چندین هفته تهیه کردم و مشتاق دیدن جناب انوار شدم. در معیت چند دانشجوی دوره دکتری که جزو شاگران ایشان بودند، ایشان را زیارت کردم. یکبار هم افتخار این را داشتم که در یکی از کلاس‌هایشان با طیب خاطر شرکت کنم. چنانچه در زندگینامه‌شان آمده، تسلط ایشان به علوم مختلف پاسخ پرسش شماست که تفاوت فقدان ایشان را با دیگر هنرمندان و پژوهشگران مشخص می‌کند.
لغت‌شناسی اساس فرهنگ‌شناسی و مردم‌شناسی
خودتان در حوزه زبانشناسی یکی از کسانی هستید که درس خوانده‌اید و صاحب نظرید. شاخص‌ترین جمله شما که زبانزد خاص و عام شده این است که ورود واژگان فرنگی باعث تضعیف زبان نمی‌شود و اتفاقاً زبان را فربه می‌کند. کار لغتنامه که مشخصاً یکی از فعالیت‌ها و تخصص‌های مرحوم عبدالله انوار بود، چقدر پیچیدگی دارد و غامض است و چه میزان تخصص می‌طلبد؟
لغات‌شناسی اساس فرهنگ‌شناسی و مردم‌شناسی است. شناخت واژه‌ها پایه و اساس این دو دانش است. هم مرحوم دکتر سید جعفر شهیدی و بسیاری دیگر از بزرگانی که در گروه لغتنامه دهخدا کار می‌کردند و از نزدیک با آنها آشنایی داشتم و شاهد فعالیتشان بودم، تصورشان این بوده و هست که لغتنامه چه در حوزه فلسفه و چه سایر علوم جامعه‌شناسی، جزو علومی است که ظرافت و هنرمندی و حس جست‌وجوگرانه خاص خودش را می‌طلبد.
خودم به این حوزه علاقه وافری داشته و دارم. می‌توان گفت که آموزه‌های جناب انوار و دیگران به هر علاقه‌مندی در این زمینه کمک می‌کند. باید تأکید کنم که طبق تکرار گفته شما زبان با ورود واژگان از بین نمی‌رود و تضعیف نمی‌شود و تصور عوامانه‌ای از تخریب زبان تلقی می‌شود. زبان با به هم ریختن صرف و نحوش، در هم پاشیدن تجویدش و منطق کلامی‌اش است که تحت تأثیر قرا می‌گیرد و نابود می‌شود اما در حوزه واژگان، آخرین شناسه و مساله است که اگر به وفور از واژگان بیگانه استفاده کنیم باید روی تضعیف زبان بحث کرد و در این حالت هم اگر امکان واژه‌گزینی مناسب و به جا باشد، تضعیف زبان، نجات خواهد یافت.
چرا زبان با ورود واژه تضعیف نمی‌شود؟
همچنین از یاد نبریم که زبان مانند موجود و عنصری زنده خود به خود قابلیت این را دارد که کلمات را تبدیل کند یا اصطلاحاً فارسیزه یا مثلاً عربیزه کند. یعنی درست به همان شکلی که رایج است تلفظ شود و در نگارشش هم زبان تغییراتی به آن بدهد.
گستره زبان فارسی تا اروپای شمالی
زبان ما از همین طریق طی قرون وارد زبان و فرهنگ آتنی‌ها و حتی وارد زبان رومیان شده است. حتی در کشورهایی اسکاندیناوی هم ورود واژگان فارسی دیده می‌شود. بسیاری از کلمات فارسی در زبان سوئدی، نروژی و زبان‌های رایج اروپای شمالی یافت شده و می‌شود و همان طور که ورود لغت‌های عربی نتوانسته زبان فارسی را از هویت خود دور کند و زبان فارسی تغییر ماهوی به خود ندیده، ورود دیگر واژگان از دیگر زبان‌ها نیز چنین سرنوشتی برای فارسی رقم نخواهند زد.
به هر حال آن ساختار محکم زبان، مستقر در صرف و نحو و تجوید و اجرای زبان و اجرای منطقی و کلامی است.
با شناخت کامل به این اصول و مبانی، مرحوم عبدالله انوار تأثیر بسزایی در این رهگذار نهاد. او خدمت بسیاری به گسترش فرهنگ و زبان کرد و خداوند هم به ایشان عمر مفید و طولانی داد.
انوار، اسطوره نسخ خطی
استاد انوار تصحیحات متعددی داشت. با توجه به تخصص شما در شعر و شاعری و تسلطتان به ادبیات کلاسیک، تصحیح از چه نکات ظریفی برخوردار است؟
این اشخاص، یعنی به خصوص مصححان نسخ خطی بسیار کم‌اند و در فرهنگ ما بسیار اهمیت دارند. امثال مرحوم فروزانفر، جناب نفیسی، مرحوم انوار و خدا زنده نگاهشان دارد، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی جزو اسطوره‌های حوزه نسخه‌شناسی ما بوده و هستند و استاد کدکنی بدیل به جا مانده ایشان‌اند. اما استاد انوار تکرار ناشدنی است.
همشهری آنلاین
