«تعزیه» نماد هنر نمایشی ایرانی است و یک هنر چند لایه و آمیخته با انواع هنرها محسوب می‌شود و آنچه برای حفظ تعزیه به‌عنوان یک هنر اسلامی- ایرانی اهمیت دارد حفظ اصالت تعزیه است، در این گزارش به نقش دو عنصر شعر و نمایش در تعزیه پرداخته‌ایم.
تعزیه نوعی نمایش سنتی و بیانگر هویت مذهبی شیعی است که با روایتگری واقعه کربلا را به تصویر می‌کشد، تعزیه یک نمایش مردمی است که مردم همواره پرچمدار آن بوده‌اند. در تعزیه، قصه کربلا در قالب شبیه‌خوانی با پوشیدن لباس اشخاص و خواندن شعرهایی درباره ماجرای هر یک از فرزندان و نزدیکان امام حسین(ع) همراه با موسیقی و نمایش بازگو می‌شود. ماهیت اصلی تعزیه‌خوانی، سوگواری و عزاداری است اما در طول سال‌های گذشته جلوه‌های بیشتری به آن اضافه شده و به صورت نمایش دینی مذهبی درآمده است.
در اواخر دوره صفویه و اوایل دوره قاجار تعزیه به معنای امروزی در آمد؛ اواخر دوره قاجار به دلیل عدم‌حمایت محمدعلی و احمدشاه و نیز ورود نمایش امروزی به ایران، تعزیه رو به افول گذاشت و سپس در دوره پهلوی اول به‌کلی ممنوع و در دوره پهلوی دوم که سینما رواج یافت تعزیه کاملاً تعطیل شد ولی خوشبختانه پس از انقلاب اسلامی برای احیای این هنر تلاش‌هایی صورت گرفت که امید است این اقدام تداوم پیدا کند.
تعزیه در لغت به معنای سوگواری است، برخی معتقدند ریشه تعزیه، ایرانی است و به سه هزار سال پیش و سوگ سیاوش بازمی‌گردد، اما آنچه به واقعیت نزدیک‌تر است نگاه کسانی است که معتقدند تعزیه دقیقاً از بعد از واقعه عاشورا آغاز شده است.
ایکنا در این گزارش به دو عنصر اصلی تعزیه شامل شعر و هنرهای نمایشی پرداخته که در ادامه می‌خوانید.
انتقال روایت در تعزیه، با استفاده از شعر
مهدی مردانی، شاعر قزوینی، در گفت‌وگو با ایکنا از قزوین در خصوص عنصر شعر در تعزیه، گفت: تعزیه یک نمایش ایرانی مذهبی با فرم مشخصی در نوع اجرا، پوشش و دیالوگ است، تعزیه با گونه‌های نمایشی و حتی نمایش‌های بومی سنتی که در سراسر دنیا اجرا می‌شود تفاوت دارد.
وی اظهار کرد: تعزیه گونه‌ای از نمایش ایرانی است که فرم آن گویای محتوایی است که در درون آن وجود دارد، یکی از مؤلفه‌های فرم در نمایش تعزیه شعری است که شخصیت‌ها با آن روایت نمایشی را به اجرا می‌گذارند.
مردانی بیان کرد: دیالوگ‌ها، موقعیت‌ها، احساسات، عواطف شرح ماوقع و آنچه در روز عاشورا بر امام حسین(ع) و یارانش گذشته است با قالب شعر در تعزیه بیان می‌شود.
این شاعر قزوینی تصریح کرد: شعر یکی از قالب‌های هنری بسیار قابل استفاده در کشور ما است، در طول تاریخ شعر از پرکاربردترین هنرها به شمار می‌آید چراکه شعر پتانسیل کاربردهای مختلفی را دارد به طور مثال یکی از این کاربردها روایتگری و قصه‌گویی است.
وی ادامه داد: شعر کارکرد داستانی دارد و از آن جایی که حافظه تاریخی مردم ما با این گونه روایت آشنا است و تعزیه نیز بعد از رسمی شدن حکومت شیعی در ایران در دوره صفویه اوج گرفت، طبیعی است یکی از رویکردهایی که در این گونه نمایشی وجود دارد اقبال نمایش به قالب شعر است.
مردانی بیان کرد: استفاده از شعر در طول زمان در ادبیات آیینی و عاشورایی از اهمیت بسیاری برخوردار بوده بوده، بنابراین طبیعی است بسیار از تعزیه‌خوانان به سراغ قالب شعر رفته‌اند چراکه شعر در ذهن مخاطب نقش بسزایی در انتقال مفهوم روایت تعزیه دارد.
وی گفت: اشعار تعزیه بسیار گوناگون و متفاوت است و در بیشتر شعرها از قالب کلاسیک همچون مثنوی، غزل، رباعی و دوبیتی استفاده می‌شود، در تعزیه به زبان ترکی از گونه‌های دیگر هم استفاده می‌شود اما پرکاربردترین آن در تمام تعزیه‌ها استفاده از قالب مثنوی در روایتگری ادبی نمایش تعزیه است.
استفاده از «بحرطویل» در رجزخوانی‌ها
مردانی ادامه داد: یکی از قالب‌های دیگر در تعزیه فرم «بحرطویل» است که بیشتر برای بخش‌های حماسی و رجزخوانی‌ها از این فرم استفاده می‌شود تا بار معنایی حماسی نمایش را کامل منتقل کند.
وی اظهار کرد: مضامین شهری در تعزیه از چند جهت شکل گرفته است بخشی روایتی است که قرار است درباره آن تعزیه خوانده شود یعنی اینکه اگر ماجرا حماسی و سوگ و مرثیه است تمامی این موارد در ایجاد مضمون تأثیرگذار هستند و شاعر از این اتفاقی که قرار است روایت کند الهام می‌گیرد.
این شاعر قزوینی تصریح کرد: اما در بخش دیگر به توانمندی شاعرانی که در این حوزه دست به قلم شده‌اند بستگی دارد؛ اشعار مختلفی در تعزیه شنیده‌ایم اشعار شاعران صاحب سبکی چون سعدی و حافظ که گاه لابه‌لای تعزیه استفاده می‌شود و نیز اشعار بسیاری که مربوط به شاعران گمنام است که در گوشه و کنار کشور ما نسخه‌های متعدد تعزیه را نگارش کرده‌اند و بعد به صورت دستنویس دست به دست منتقل شده است.
وی خاطرنشان کرد: زاویه دید شاعران به کربلا در مضمون آفرینی شعرهای تعزیه تأثیر دارد مثلاً اگر قالب نگاه شاعر سوگ و مرثیه باشد طبیعتاً اشعار او غمگین‌تر خواهد بود بنابراین نوع نگاه شاعر تأثیرگذار خواهد بود.
مردانی در پاسخ به اینکه آیا می‌توان گفت بخشی از اثرگذاری تعزیه روی مخاطب عام به دلیل موزون بودن محتواست، بیان کرد: پاسخ این سوال صدرصد بله است چرا که بخشی از نمایش‌های بومی و سنتی در سراسر جهان همین نمایش‌های موزیکال و دارای شعر است و امروز هم می‌بینیم بسیاری از نمایش‌هایی که برای طیف‌های مختلف اجرا می‌شود حتی گونه‌هایی به غیر از تعزیه که در نمایش‌های آیینی سنتی ما در ایران اجرا می‌شده موسیقی و شعر نقش بسیار پر رنگی داشته و سبب تأثیرگذاری در ذهن مخاطب شده است.
وی در پایان تصریح کرد: همچنین بخشی از جذابیت نمایش تعزیه آواها و نواهای ایرانی است، تعزیه گونه نمایشی آیینی تاریخی است که عمر بلندی را طی کرده و مخاطبین بسیاری نیز همراه خود دارد.
شیوه اجرایی تعزیه در دنیا بی‌نظیر است
در ادامه کیوان حبیبی رئیس انجمن هنرهای نمایشی استان در گفت‌وگو با ایکنا از قزوین درباره هنر نمایش در تعزیه، اظهار می‌کند: آنچه که در شرق از آن به عنوان هنرهای نمایشی یاد می‌کنیم نمایش نام دارد و به آنچه که از غرب رسیده تئاتر گفته می‌شود، نمایش در شرق علی‌الخصوص در ایران پیوند زمین و آسمان است یعنی نمایش برای انتقال مفاهیم و مسائل دینی و موضوعات اخلاقی مخاطب را با خود همراه می‌کند.
وی گفت: تعزیه در هنرهای نمایشی سرآمد است چراکه این نمایش برگرفته از آیین‌ها، آداب و رسوم و ارزش‌ها است که با کمک گرفتن از شعر، نمایش و موسیقی قصد دارد تأثیر ویژ‌ه‌ای در مخاطب داشته باشد و به نظرم گذشتگان ما بسیار فهیم بودند که با استفاده از هنرهای نمایشی سوگنامه واقعه کربلا را روایتگری کرده‌اند.
حبیبی بیان کرد: برای هر اجرایی نیاز به شیوه اجرایی داریم و شیوه اجرایی تعزیه در دنیا بی‌نظیر است و بسیاری از بزرگان در سراسر دنیا به این موضوع اذعان دارند.
وی ادامه داد: در تعزیه رنگ سبز به عنوان نشان دادن آرامش، رنگ قرمز به عنوان نشان دادن خشونت و رنگ زرد به عنوان نشان دادن پشیمانی استفاده شده است بنابراین تعزیه نمایشی با نکته‌های ظریفی است که به خوبی ذهن مخاطب را با خود همراه می‌کند.
رئیس انجمن هنرهای نمایشی استان قزوین تصریح کرد: تعزیه‌خوان‌ها در اجرای نمایش مخاطب را با خود همراه می‌کنند و در اجرا به دنبال نام‌آوری برای خود نیستند بلکه فقط قصد دارند نقش اعضای حاضر در واقعه کربلا را بازی کنند تا روایتگری یک واقعه مهم را انجام دهند تا مفهوم آن به فراموشی سپرده نشود.
وی گفت: موسیقی در تعزیه نقش بسیار برجسته‌ای دارد، از شیوه اجرایی نشأت می‌گیرد و کمک می‌کند احساسات در مخاطب برانگیخته شود و سبب می‌شود مخاطب بارها به تماشای تعزیه بنشیند و احساس همذات‌پنداری کند.
حبیبی اظهار کرد: برای اجرای تعزیه که یک هنر بومی، ایرانی و اسلامی است نیاز به فضای مناسبی داریم که در شأن مخاطب و اجرا کننده باشد چراکه تعزیه در قزوین صاحب مکتب و شناسنامه است. موضوع دیگر این است که تعزیه فقط صدا نیست و فردی که تعزیه اجرا می‌کند باید آموزش دیده باشد تا بتواند با اجرای خوب هنر تعزیه را حفظ کند.
رئیس انجمن هنرهای نمایشی استان قزوین در پایان گفت: امیدوارم در آینده نگاه پژوهشگرانه، آموزش‌گونه و دانشگاهی به هنر تعزیه بیشتر شود چراکه این هنر از آن ایرانی‌هاست و نباید بگذاریم این هنر به اسم کشورهای دیگر ثبت شود.
به گزارش ایکنا، آنچه برای حفظ تعزیه به‌عنوان یک هنر اسلامی- ایرانی اهمیت دارد حفظ اصالت تعزیه است؛ همان‌گونه که نمایش «کاتاکالی» در هند یا «اُپرا» در چین با همان ساختار سنتی در جهان عرضه می‌شود و مورد استقبال قرار می‌گیرد، تعزیه نیز که به گفته «بهرام بیضایی» شناسنامه هنر نمایشی ایران است و می‌تواند با همان ساختار سنتی به‌عنوان هویت ایرانی ما به جهان عرضه شود.
