موزه مقدم درحقیقت خانه پدری استاد محسن مقدم از جمله خانه های مجلل دوران قاجار متعلق به یکی از درباریان آن زمان به نام محمد تقی خان احتساب الملک بوده است.
محسن مقدم از شاگردان استاد کمال الملک، باستان شناس و مؤسس دانشگاه هنرهای زیبا و استاد دانشگاه تهران بود که با همسر فرانسوی زبانش تصمیم گرفتند همه هم و غم خود را برای برپا کردن یک موزه از اشیای گرانبهایی که در حال از بین رفتن بود، بگذارند. این خانه تاریخی مساحتی برابر با ۲۱۱۷ مترمربع شامل سه حیاط بیرونی، اندرونی و سرایداری است.
این خانه به واسطه اینکه دارای آثار تاریخی است و آثار تاریخی نیز قابل قیمت گذاری نیستند در دهه چهل به عنوان گران ترین خانه تاریخی جهان شناخته می شد. وجود کاشی زرفام در این خانه که به نحو مطلوبی روی دیوار کار گذاشته شده نیز یکی از مهمترین اشیای داخل خانه است.
هیاهوی خیابان امام خمینی تهران و میدان حسن آباد آنقدر زیاد است که کمتر کسی درب یک موزه نبش خیابان شیخ هادی را پیدا می کند.
«موزه مقدم» درست در میان های و هوی بازار خرید و رفت و آمد مردم به بانک مجاورش قرار دارد. همین که از ورودی هشتی خانه وارد شوی، زندگی ماشینی را پشت سر می گذاری. دیوارهای این خانه اجازه ورود این همه هیاهو را به حریم خانه که ارزشمندترین خانه جهان نام دارد، نمی دهد.
ارزشمندترین خانه جهان به واسطه داشتن اشیای تاریخی و گرانبها به گرانترین خانه جهان در سالهای دهه ۳۰ و ۴۰ توسط پروفسور پوپ مورخ آمریکایی که مقاله ای با عنوان بررسی هنرهای ایران در مجله «سپید و سیاه» نوشته بود، معروف شد و هنوز هم جزو یکی از منحصر به فردترین خانه های ایران و جهان است.
این خانه متعلق به محسن مقدم پسر کوچکتر احتساب الملک شهردار دوره ناصر الدین شاه قاجار است. احتساب الملک دارای دو پسر به نام های حسن و محسن بود که جهت ادامه تحصیل به اروپا رفتند. حسن در فعالیت های ادبی، سیاسی و اجتماعی حضور فعالی داشت و در جوانی فوت کرد. از او نمایشنامه بسیار معروف «جعفرخان از فرنگ آمده» به جا مانده است. برادر کوچکتر ـ محسن ـ پس از اتمام تحصیلات خود در رشته های نقاشی، تاریخ هنر و باستان شناسی در سال ۱۳۱۵ ه.ش به وطن بازگشت و به همراه همسر فرانسوی خود «سُلما» در خانه پدری ـ محل کنونی موزه مقدم ـ ساکن گردیدند.
محسن از کودکی به نقاشی علاقه زیادی نشان می داد در مکتب کمال الملک نقاشی یاد گرفت حتی در تابلوی معروف کمال الملک از کلاس درسش نیز محسن مقدم به تصویر کشیده شده است. محسن برای تحصیل نقاشی به همراه برادرش حسن، به سوئیس رفت و در زمان جنگ جهانی دوم برگشت اما دومین بار برای یادگیری باستان شناسی و تاریخ سفر کرد و این بار با دست پر همراه گروه های باستان شناسی در برخی از محوطه های تاریخی مانند دیلمان و شوش به کاوش و نظارت و بازرسی پرداخت. او جزو اولین باستان شناسان ایرانی بود که به همراه اساتید باستان شناسی در محوطه های تاریخی فعالیت می کرد.
این زوج در کنار فعالیت های علمی به گردآوری آثار و اشیاء تاریخی و فرهنگی پرداختند. استاد مقدم بسیاری از آثار ارزشمند جمع آوری شده مانند کاشی، قطعات سنگی تراشیده شده و غیره را با الهام از فضاهای سنتی ـ تاریخی به نحو چشمگیری در جای جای این عمارت قدیمی نصب و برخی دیگر مانند کلکسیون پارچه، چپق و قلیان، سفالینه، شیشه، تابلو نقاشی، مسکوکات، مهرها و اسناد تاریخی و غیره. را با نظم و ترتیب خاصی در خانه پدری نگهداری نمود.
در سال ۱۳۵۱ه.ش، زنده یاد استاد مقدم ـ استاد ممتاز دانشگاه تهران ـ با توجه به علاقه وافرش به علم، تاریخ و هنر، خانه پدری خود را به همراه آثار نفیس گردآوری شده وقف دانشگاه تهران نمود. استاد محسن مقدم در سال ۱۳۶۶ ه.ش دارفانی را وداع گفت و پس از مرگِ همسر ایشان در سال۱۳۶۹ه.ش، تولیت موزه مقدم در اختیار مستقیم دانشگاه تهران قرار گرفت.
ویژگی‌های موزه و بنا
از ویژگی های بارز این موزه همگون بودن نسبی فضای معماری با آثار تاریخی موجود در آن است.
این خانه تاریخی مساحتی برابر با ۲۱۱۷ مترمربع شامل سه حیاط بیرونی، اندرونی و سرایداری است. در ساختمان بیرونی(تابستانی) اتاق پیشخوان وجود دارد که در زمان حیات محسن مقدم به عنوان اتاق جانبی سالن پذیرایی مورد استفاده قرار می‌گرفت. اکنون در بخشی از این اتاق به معرفی فعالیت های کاری و علمی مقدم در قالب عکس، لوازم شخصی و در بخشی دیگر به نمایش آثار تزئینی چوبی، وسایل آشپزخانه و صندوق خانه های قدیمی پرداخته شده است.
زیرزمین خانه در دوره مظفری همزمان با احداث خانه توسط احتساب الملک پدر محسن مقدم بنا شده است. تزئینات دیوارهای حوضخانه از کاشی و قطعات ظروف سفالین برگرفته از آثاری نفیس متعلق به سده‌های چهارم تا سیزدهم هجری قمری است که سیر و تحول صنعت سفال و کاشی ایران را به نمایش می گذارد.
هر کسی که پا در این خانه می گذارد از زیبایی آن اظهار شگفت می‌کند. تنها وجود اشیای تاریخی آن نیست که این خانه را به موزه تبدیل کرده بلکه وجود درختان تنومند و معماری خانه نیز بر زیبایی‌های آن افزوده است.
یکی از زیبایی‌های این خانه مربوط به ضلع شمالی ساختمان اربابی (برج) ایوانی آن می‌شود که بر پایه چند ستون و طاق ساخته شده است. این ایوان با استفاده از کاشی های دوران زندیه و قاجار مزین شد. وسط این ایوان حوضچه مرمری کوچکی متعلق به حمام فتحعلی شاه کار گذاشته شده است که آب از آن فوران کرده و از طریق یک جوی باریک به داخل استخر می ریزد. این استخر از روی استخر و آب نماهای باغ الحمراء (باغی از دوران صدر اسلام اسپانیا) الگو برداری و با استفاده از حوض یاد شده و تعدادی فواره قدیمی اجرا شد.
تزئینات این خانه هر بازدیدکننده ای را شگفت زده می کند. دو حیاط اندرونی و بیرونی با دیواری مرکب از چند عدد ستون مارپیچی و تعدادی طاق بر روی این ستون ها با تزیینات کاشی و پایه ستون های حجاری شده مشابه پایه ستون های کاخ چهل ستون اصفهان از همدیگر جدا می شوند.
ستون هایی از کاخ خواهر ناصرالدین شاه
دکتر مقدم این پایه ستون ها را در هنگام تخریب کاخ خواهر ناصرالدین شاه به این محل انتقال داده است. ایوان هم با نمای بیرونی به شکل دو سنتوری با گچبری ایرانی و بر روی چهار ستون با گچبری کرنتی بر پا شده است.
این ایوان با دو رشته پلکان مارپیچ از حیاط قابل دسترسی است و هنوز شکل قدیم خود را حفظ کرده است. تزیینات این محل توسط دکتر مقدم و با استفاده از کاشی های کوباچه (چند رنگ) صفوی، آینه کاری زندیه و قاجار و کاشی های معرق و خشتی قاجار و پهلوی اول صورت گرفته است.
در اتاق قاجار یا همان سالن زمستانی نیز دکتر مقدم با استفاده از طاقچه گچبری زندیه از اصفهان، شومینه ای از قصر فیروزه یا همان کاخ «فیروزه خانم» سوگلی ناصرالدین شاه و غیره تزئین کرده است و به همین دلیل آن را اتاق قاجار می نامند.
این خانه یک ساختمان به شکل قلعه های قرون وسطی نیز دارد که به آن ساختمان اربابی یا برج می گویند. این ساختمان به کمک دکتر ابوالقاسمی ـ یکی از شاگردان مقدم در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران ـ به شکل قلعه های قرون وسطی اروپا ساخته شد. آبراهه ها و حوضچه های حیات این خانه هم صفای دیگری به آن داده است. این خانه یکی از مهمترین و زیباترین خانه های تاریخی تهران است که می توان همیشه به آن به عنوان جاذبه گردشگری و تاریخی تهران نگاه کرد.
سالا نو
