روش‌های مختلفی برای افزایش خلاقیت و تقویت تفکر خلاق وجود دارد. احتمالا پیش‌ازاین در این باره زیاد مطلب خوانده‌اید. در این مطلب به شما روش‌هایی معرفی می‌کنیم که شاید مایهٔ شگفتی‌تان شوند؛ پژوهش‌های علمی نیز اثربخشی این روش‌ها را نشان داده‌اند. این شما و این ۱۰ روش شگفت‌انگیز برای تقویت تفکر خلاق. همراه ما باشید.
۱. مغز وقتی خسته است، خلاق‌تر است
برای حل مسئله‌ای تحلیلی معمولا باید ذهن‌مان را متمرکز کنیم؛ اما اگر به‌دنبال افکار خلاق هستیم، باید ذهن‌مان را رها کنیم تا در زمینه‌های مختلف و شاید بی‌ربط بچرخد! شاید خیلی از ما به سحرخیزی یا شب‌زنده‌داری معروف باشیم. به عبارت دیگر، صبح‌های زود یا میانه‌های شب، بهترین عملکرد را داشته باشیم. بیشتر آدم‌ها در زمان خاصی از شبانه‌روز، بهره‌وری بهتر و بیشتری دارند. اما جالب است که بدانید افکار خلاقانه در زمان‌های غیربهینه بیشتر می‌شوند؛ پس اگر سحرخیز هستید، احتمالا شب‌ها که خسته هستید، خلاق‌تر خواهید بود.
این مسئله دلیل قابل‌قبولی دارد. وقتی مغز خسته است، رهایی از عوامل حواس پرتی و تمرکز بر یک موضوع خاص، برایش دشوار می‌شود؛ در نتیجه، احتمال اینکه در قلمروهای دیگر پرسه بزند، زیاد است. شاید این پرسه‌زنی در هنگام کار، خوب نباشد اما انحراف، افکار و ایده‌های تصادفی برای تفکر خلاق سودمند است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند ما در زمان‌هایی که به‌طور معمول برای‌مان بهینه نیستند، بیشتر به افکار و ایده‌های خلاقانه می‌رسیم.
۲. ورزش می‌تواند خلاقیت را تقویت کند
با مزیت‌های متعدد ورزش کم‌وبیش آشناییم. به این مزیت‌ها یک مورد دیگر را هم اضافه کنید: بر مبنای پژوهش‌ها، ورزش می‌تواند توانایی تفکر خلاق را افزایش دهد. در این پژوهش، از نیمی از شرکت‌کننده‌ها خواسته شد که هم‌زمان با تماشای ویدئو، حرکات ورزشی انجام دهند. نیم دیگر شرکت‌کننده‌ها ویدئو را تماشا کردند بدون اینکه حرکات را انجام دهند. گروهی که ورزش کرده بودند، در تفکر واگرا و ارائه راه‌حل برای مسئله عملکرد بهتری داشتند. مجله «سایکولوژی تودی» (Psychology Today) به‌خوبی نقش ورزش را توصیف کرده است:
ورزش برای مغز حکم روان‌کننده را دارد و چرخ‌دنده‌های خشک و زنگ‌زدهٔ آن را روان می‌کند. به‌کمک ورزش، ذهن خودآگاه ما به ایده‌های نویی که در ناخودآگاه‌مان پنهان است، دست می‌یابد.
۳. امبینت بهترین آوا برای خلاقیت است
باور رایج این است که سکوت بهترین وضعیت برای خلق افکار خلاقانه است؛ اما میزانی از موسیقی امبینت بسیار سودمندتر است. [موسیقی اَمبینت (به انگلیسی: Ambient music) گونه‌ای موسیقی است که در آن، بیش از آنکه به ترانه‌سرایی و آهنگ‌سازی اهمیت داده شود، به عنصر «تکرار» و یکپارچگی بافت صداها توجه می‌شود. به این گونه از موسیقی، «موسیقی پس‌زمینه» هم می‌گویند.] بنابر پژوهش‌ها، برخلاف موسیقی با صدای بلند و یا سکوت، طنین صدای امبینت برای تقویت تفکر خلاق عالی است.
سکوت به تقویت تمرکز کمک می‌کند؛ بنابراین برای حل مسائل پیچیده و وظایف پرجزئیات مناسب است. در سوی دیگر، تفکر خلاق به آوای امبینت (شبیه آنچه در کافه‌ها می‌شنویم) نیاز دارد. این نوا ذهن را به‌سوی قلمروهای گوناگون و ایده‌های نو پرواز می‌دهد.
۴. بکربودن مهم نیست؛ خلاقیت یعنی یافتن رابطه‌ها
ما اغلب فکر می‌کنیم خلاقیت یعنی خلق ایده‌های نو و بکر؛ اما خلاقیت، در حقیقت، ایجاد رابطه بین ایده‌های موجود است. این تعریف جالبی از خلاقیت است؛ زیرا باعث می‌شود ساده‌تر و دردسترس‌تر به نظر برسد. همهٔ ما می‌توانیم رابطه‌ای بین چیزهای موجود پیدا کنیم!
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که هوش نتیجۀ ارتباطات فیزیکی در مغز است. آنچه در شکل‌گیری هوش عمومی بیشترین اهمیت را دارد، بخش‌هایی از مغز و رابطهٔ بین آنهاست. بخش‌های بااهمیت مغز برای هوش عمومی، در قسمت‌های خاصی یافت شده‌اند (قسمت‌های نارنجی‌رنگ در شکل سمت چپ در عکس بالا). با بررسی مغز روشن می‌شود ارتباط بین این بخش‌ها، به‌طور ویژه در تقویت هوش عمومی مؤثرند. در شکل سمت راست، بخشی از مغز روشن شده است. این ناحیهٔ نارنجی بزرگ، نشان‌دهنده رابط‌هایی است (مانند کابل‌های ارتباطی) که بخش‌های خاص مغز را ـ که در شکل سمت چپ مشخص شده‌اند ـ به یکدیگر مرتبط می‌کنند.
حتی «استیو جابز» هم این تعریف از خلاقیت را قبول دارد:
«خلاقیت یعنی ایجاد ارتباط. وقتی از آدم‌های خلاق می‌پرسید که چطور به چنین ایده‌ای رسیده‌اند، نمی‌توانند به‌راحتی پاسخ دهند؛ زیرا آنها در واقع، کار چندانی نکرده‌اند، کاری که کرده‌اند این بوده است که چیزهایی را کشف کرده‌اند!»
از هر هنرمندی بپرسید «این ایده را ازکجا آوردی؟» پاسخ روراست این است: «دزدیدمش!»
– آستین کلئون، نویسندهٔ «مثل یک هنرمند بِدُزد!»
۵. سفر خارجی ممکن است در تقویت خلاقیت مؤثر باشد
پژوهش‌ها در این باره هنوز کم است اما پژوهشی روی دانشجویان نشان داد کسانی که سفر خارجی رفته‌اند در مقایسه با کسانی که فقط در دانشگاه بوده‌اند، امتیاز بهتری در آزمون‌های تفکر خلاق گرفته‌اند. این پژوهش دانشجویان آمریکایی‌ای را بررسی کرده است که برای یک برنامه مطالعاتی تابستانه به انگلستان رفته بودند. از آنجا که در بسیاری از کشورها فرهنگ و هنجارها از استانی به استان دیگر متفاوت است، ممکن است سفر داخلی هم در تقویت خلاقیت مؤثر باشد.
۶. نور کم باعث می‌شود احساس رهایی بیشتری کنیم
من دوست دارم محیط کارم سرشار از نور طبیعی باشد و تمرکزکردن در اتاق‌های تاریک برایم دشوار است. احتمالا نتیجۀ این پژوهش برای شما هم مایهٔ شگفتی است: پژوهشی نشان داده است نورپردازی سبک و کم‌نور می‌تواند در تقویت عملکرد خلاقانه مؤثر باشد.
پژوهشگران پس از به‌انجام‌رساندن ۶ پژوهش مختلف، به این نتیجه رسیدند که نور کم خلاقیت را بیشتر می‌کند! بنابر گفتهٔ این پژوهشگران، افراد حتی اگر متوجه تفاوت نورپردازی نشوند، در محیط‌های کم‌نور خلاقیت بیشتری نشان می‌دهند؛ زیرا ناخودآگاهِ ما احساس می‌کند رهاتر است و بیشتر به سیر و کاوش می‌پردازد. تاریکی نوعی احساس رهایی به‌دنبال دارد که آغازگر نوعی سبک پردازش کاوش‌گرانه و مخاطره‌آمیز است.
اگر نمی‌توانید نورپردازی را تغییر دهید، کافی است تصور کنید در تاریکی هستید. پژوهش‌های تجربی دیگر نشان داده‌اند که حتی تصور تاریکی (توصیف زمان‌هایی که واقعا در تاریکی بوده‌ایم و یادآوری حس‌وحال آن) برای افزایش خلاقیت کافی است.
۷. رنگ آبی و سبز می‌تواند در بهبود عملکرد خلاقانه مؤثر باشد
رنگ‌ها شگفت‌انگیزند. به نظر می‌رسد کمی رنگ سبز عملکرد خلاقانه را بهبود می‌بخشد. پژوهشی دیگر نشان می‌دهد رنگ قرمز یا آبی بر عملکرد شناختی ما تأثیر می‌گذارد. قرمز به انجام کارهای پرجزئیات که نیاز به تمرکز دارند کمک می‌کند؛ درحالی‌که آبی عملکرد خلاقانه را تقویت می‌کند.
آنچه گفتیم به این معنی نیست که دفتر کارتان را آبی یا سبز کنید. خوب است هنگام انجام کارهایی که به خلاقیت نیاز دارند، این نکته را در نظر داشته باشید.
۸. میز کار شلوغ می‌تواند مایهٔ خلاقیت بیشتر شود
من هیچ‌وقت از میز شلوغ و نامرتب خوشم نمی‌آمد؛ اما به‌تازگی به این نتیجه رسیده‌ام که باید این عادت را تغییر بدهم! پژوهشی نشان می‌دهد محیط پیرامونیِ آشفته به خلاقیت بیشتر می‌انجامد. شرکت‌کنندگان در این پژوهش به‌طور ناخودآگاه بیشتر جذب چیزهای نو شده‌اند تا چیزهایی که با عنوان «سنتی» می‌شناسیم.
این پژوهش همچنین نشان داد محیط منظم باعث می‌شود شرکت‌کنندگان بخشنده‌تر شوند و خوراکی‌های سالم‌تری انتخاب کنند. شاید بر همین اساس است که «آستین کلئون» پیشنهاد می‌دهد ۲ فضای کار جداگانه برای فعالیت‌های متفاوت داشته باشیم.
۹. محدودیت خلاقیت می‌آورد
یکی دیگر از باورهای غلط درباره تفکر خلاق این است که آزادی بیشتر به خلاقیت بیشتر می‌انجامد. برعکس، روشن شده است که محدودیت می‌تواند در ارائه ایده‌های خلاقانه مؤثر باشد. این می‌تواند ناشی از حذف فشار انتخاب از میان گزینه‌های بی‌شمار باشد. اگر مجبور شده باشید انبوه صفحه‌های سفید کاغذ را با نوشته‌های‌تان پر کنید، این حس برای‌تان آشناست!
به‌نظر نویسنده و بازیگر انگلیسی، «جان کلیز» (John Cleese)، خلاقیت می‌تواند چنان گریزپا باشد که برای به‌دام‌انداختن آن باید محدودیت خلق کنید: «باید محدودیت فضا و سپس محدودیت زمان خلق کنید.»
یکی از مثال‌های جالب در این باره، داستانی است که به «ارنست همینگوی» نسبت می‌دهند (البته این موضوع جای بحث دارد). می‌گویند همینگوی با یکی از دوستانش شرط بست که می‌تواند تنها با ۶ کلمه داستان بنویسد! نتیجه چنین بود:
«برای فروش: کفش بچه، کاملا نو!»
۱۰. خواب‌آلودگی می‌تواند ما را خلاق‌تر کند
شما را نمی‌دانم، اما من وقتی دارم از خواب بیدار می‌شوم بیش از هر زمان دیگری آمادهٔ کارم! زمانی را که در حال بیدارشدن از خواب هستیم، وضعیت خواب‌وبیدار می‌نامند. این وضعیت هم‌زمان با خروج از خواب رِم (REM) و معمولا با تصاویری روشن از پایان رؤیاهای‌مان همراه است. وضعیت رِم زمانی است که بیشترین رؤیابینی در آن رخ می‌دهد. به همین دلیل، بسیاری از هنرمندها از این زمان خواب‌وبیداری برای خلق ایده‌های خلاقانه بهره می‌برند.
یکی از آدم‌های مشهوری که از این وضعیت برای خلق ایده‌های خلاقانه کمک می‌گرفت، «سالوادور دالی»، نقاش سبک سورئالیسم است. او با قاشقی در دست، روی مبل چرت می‌زد. بشقابی حلبی را هم کنار مبل، روی زمین می‌گذاشت. هر وقت به‌خواب می‌رفت، قاشق از دستش روی بشقاب می‌افتاد. او با صدای برخورد قاشق بیدار می‌شد و تصاویری را که از رؤیاهایش به یاد داشت نقاشی می‌کرد.
سخن آخر
بی‌تردید روش‌های بسیاری برای تقویت خلاقیت وجود دارد. ما نیز همهٔ پژوهش‌ها در این زمینه را بیان نکردیم. به‌هرحال، به‌یادسپاری و عمل به همهٔ این توصیه‌ها ممکن است ساده نباشد. بهتر است ۱ یا ۲ مورد را انتخاب کنید و انجام دهید؛ سپس به‌تدریج، توصیه‌های دیگر را به روند کار و زندگی‌تان اضافه کنید.
