شهر ارومیه مرکز استان آذربایجان‌غربی یکی از شهرهای تاریخی ایران است که وجود آثار و بناهای تاریخی از ویژگی‌های این شهر می‌باشد. از بناهای تاریخی این شهر می‌توان آتشکده‌های دوران زرتشت را مثال زد که اکنون آثار آنها بر جای مانده است. برخی از آتشکده‌ها با گذشت زمان تبدیل به مساجد شده اند که مسجد جامع ارومیه یکی از آن‌هاست

هنر ایران اسلامی یکی از شاخص ترین و بارزترین نمونه های هنر اسلامی محسوب می شود. اولین و مهمترین محل بروز و نمود هنر ایرانی- اسلامی، معماری است. مساجد به عنوان یکی از مکانهایی که همواره نمود مذهبی اسلام و به ویژه ایرانیان بوده مطرح می باشد. در این میان به دلیل ارزش و اعتبار مساجد و مذهب در ایران همواره آراستن مساجد یکی از دغدغه های مهم هنرمندان و مردم بوده است. مسجد جامع ارومیه و محراب زیبای آن همانند بیشتر مساجد جامع در سرتاسر ایران از جمله یکی از شاهکارهای معماری ایرانی–اسلامی می باشد.

بعضی از محققین اعتقاد دارند که در ابتدا این بنا آتشکده بوده و بعد از ورود مسلمانان ویران گشته و سپس در قرن هفتم بر روی آن مسجدی بنا شده است. به اعتقاد این محققین سبک گچبری ها، تزئینات، ستون بندی ها، طاق های مسجد عینا شبیه سبک معماری سلجوقیان است.

سید هادی طباطبایی، پژوهشگر ارومیه‌ای در مورد حوزه فرهنگی مسجد جامع ارومیه،گفت: از قدیم الایام مساجد، مدارس و مکتب خانه‌هایی که جوار مساجد ساخته می‌شدند مهمترین فضای فرهنگی شهر به حساب می‌آمدند و در این راستا مسجد جامع‌ها در اولویت بوده که این موارد با افتتاح مدارس نظامیه بیشتر دیده می‌شود.

وی با بیان اینکه مسجد جامع ارومیه یکی از فاخرترین بناهای تاریخی آذربایجان‌غربی است، افزود: مسجد جامع ارومیه کلکسیونی از تاریخ معماری و در واقع فرهنگ ایرانی اسلامی است؛ مسجدی که اهمیت آن از قرون اول اسلامی، سلجوقی، ایلخانی که محراب بسیار زیبای این مسجد در این دوره ساخته شده و دوره‌های صفوی، افشاریه، زندیه و قاجار نیز بوده و در تمام دوره‌ها پادشاهان و واقف‌ها نگاهی ویژه به این مسجد داشته‌اند و اثری از خود در این مسجد جا گذاشتند.

طباطبایی ادامه داد: در کنار بناهای مساجد فاخر حتما مدرسه و کتابخانه‌ای نیز وجود داشته یعنی مجموعه ملحقات فرهنگی در کنار مساجد مهم ‌ همیشه بوده است که مسجد جامع ارومیه نیز این ملحقات را دارد  و یکی از مهم‌ترین دانشمندان حوزه منطق دنیا «قاضی سراج الدین ارموی» بوده که در قرن هفتم در ارومیه متولد شده، بزرگ شده و درس خوانده و سپس به قونیه رفته و در آنجا به شغل قضاوت و تدریس مشغول بوده‌ و این دانشمند کتاب‌های زیادی در حوزه های مختلف از جمله منطق نوشته است.

وی بیان کرد: وجود بنایی با عظمت مسجد جامع ارومیه و مدارس کنار آن در آن دوران نشان می‌دهد که افرادی مثل قاضی سراج الدین ارموی در مسجد جامع حضور داشته و درس خوانده اند. و البته باید خاطرنشان کرد در وقف نامه های ساخت حجره‌ها و و ملحقات این مسجد نوشته شده که برخی این بناها جهت استفاده علما و کسانی که در این مسجد درس می‌خوانند، است.

طباطبایی با بیان اینکه مسجد جامع ارومیه دارای جایگاه خاصی برای رشد و بالندگی دانشمندان حوزه‌های علوم دینی استان آذربایجان‌غربی است، گفت: این مسجد از دوران کهن این جایگاه را داشته و تا به امروز ادامه دارد بطوریکه در عصر حاضر، یکی دیگر از مهم‌ترین دانشمندان و نویسندگان حوزه فرهنگ ایران در قرن حاضر «محدث ارموی» است که متولد ارومیه بوده و در همین مسجد جامع ارومیه درس خوانده و بعدا نیز در دوره ای در خود مسجد مشغول تدریس بوده و این نشان دهنده اهمیت مسجد جامع است و در طول تاریخ دانشمندانی که در ارومیه در حوزه‌های علوم دینی، مذهبی و فرهنگی قلم می‌ زدند، حتما ربطی به مسجد جامع ارومیه دارند.

گفتنی است؛ این مسجد تماما از آجر ساخته شده است که یکی از ویژگی‌های بارز  آن استو  در قسمت‌های مختلف این بنا از آجرهای متفاوت استفاده شده است به طوری که نوع آجرهای به کار رفته در گنبد و شبستان با آجرهای به کار رفته در قسمت صحن مسجد کاملا متفاوت است. تزئینات و گچبری‌های به کار رفته در صحن و شبستان این مسجد از زیبایی چشم‌گیری برخوردار است.

شبستان