ساختمان این بنا در روزگار پادشاهی محمدشاه قاجار آغاز گردید و در سال‌های نخستین سلطنت ناصرالدین‌شاه (۱۲۶۴–۱۳۱۳ق)، به پایان رسید. به نظر می‌رسد که این مجموعه، بر روی آثار به جای مانده پس از زلزله ۱۱۹۲ق یا دوره‌های گذشته ساخته شده باشد، به خصوص شبستان ۴۰ ستون شمالی مسجد که احتمالاً پیش از احداث گنبدخانه بر روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه خواجه تاج الدین (متعلق به اواسط سده ۹ق) ساخته شده‌است. تلفیق این شبستان با مسجد و مدرسه‌ای که بعداً در کنار آن ایجاد گردید، یکی از نمونه‌های ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم است.
داستان نام‌گذاری مسجد و مدرسه آقابزرگ
ملا محمد مهدی نراقی از مجتهدان کاشان بود. آخرین فرزند وی بعد از مرگ ملا محمد به دنیا آمد و به رسم قدیم، نام پدر را برای او انتخاب کردند. پس از مدتی که فرزند ملا محمد نیز مجتهد می‌شود به‌دلیل تشابه اسمی با نام ملا محمد، مردم پدر را آقابزرگ و پسر را آقا کوچک می‌نامند. بعد از مدتی محمد شاه قاجار در سفر به اصفهان، مدتی در کاشان اقامت و با علمای شهر از جمله آقا کوچک ملاقات می‌کند. محمد شاه متوجه می‌شود که وی از لحاظ علمی دانش بالایی دارد و دستور می‌دهد او را همچون پدر، آقابزرگ صدا کنند. همچنین او به حاکم وقت، محمد تقی خانبان فرمان می‌دهد مسجد و مدرسه‌ای به نام آقا بزرگ بسازند. علاوه بر این‌ها، محمد شاه دختر خود را به عقد او در می‌آورد.
دیرینگی مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان
قدمت مسجد مدرسه آقا بزرگ به دوران قاجار برمی‌گردد. ساخت این مسجد در دوره محمد شاه شروع شد و در زمان ناصرالدین شاه به پایان رسید. کتیبه‌های موجود در صفه شبستان، زیر گنبد شبستان، ازاره محراب و سردر ورودی مسجد این تاریخ را تأیید می‌کنند. ممکن است مسجد مدرسه آقا بزرگ روی آثار به‌جای مانده از زلزله سال ۱۱۹۲ هجری قمری بنا شده باشد. همچنین احتمالا شبستان شمالی مسجد روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه خواجه تاج‌الدین متعلق به اواسط سده ۹ قمری ساخته شده است.
در طول زمان تغییرات متعددی در مجموعه آقا بزرگ صورت گرفته است. در و پنجره‌های دو اطاق اطراف ایوان اصلی گنبدخانه و چهار اطاق بالاخانه سردر ورودی تغییر کردند. در و پنجره‌های ارسی بالارو تبدیل به درگاه‌هایی با دو نیم دایره شدند. حدفاصل گنبدخانه و شبستان غربی با سه هم‌بسته مشبک چوبی با ارسی‌های بالارو از هم جدا می‌شد. بعد از آن که موریانه چوب‌ها را از بین برد، به‌جای آنها درهای فلزی کار گذاشتند و بعدها این درهای فلزی را به هم‌بسته‌های چوبی با درهای ارسی تبدیل کردند. در و پنجره‌های مشبک و بالارو حجره‌ها نیز به همین نحو از بین رفته بودند و مجدد به‌صورت قبل درآمده‌اند.
معماری مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان
مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان یکی از زیباترین جاهای دیدنی کاشان است که شکوه و عظمت معماری ایرانی در آن به خوبی مشاهده می‌شود. مجموعه آقا بزرگ کاشان تلفیقی از مسجد و مدرسه است و به دلیل کوچک بودن زمین در چند طبقه ساخته شده است. در ساخت این بنا از اصول اربعه معماری اسلامی پیروی شده است. یکی از ویژگی های جذاب معماری مسجد آقا بزرگ، بناگذاری گنبدخانه بر روی ۸ ستون عظیم است که خنکی هوا در تمام فصول سال را به ارمغان می‌آورد. تزئینات گچ‌بری، نقاشی، مقرنس کاری و کاشی کاری جلوه زیبایی به مسجد داده است؛ ولی به دلیل نوع مجموعه در استفاده از آنها زیاده‌روی نشده است.
معمار مسجد مدرسه آقا بزرگ استاد شعبان بود. این مسجد مانند سایر بناهای کاشان به شیوه معماری گودال باغچه (حیاط تحتانی) ساخته شده است و جزو مساجدی به شمار می‌رود که سه شبستان دارد. یکی از ویژگی‌های مجموعه آقا بزرگ تلفیق شبستان با مسجد و مدرسه است که از زیباترین و بهترین نمونه‌های ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم محسوب می‌شود. گنبدخانه مسجد مدرسه آقا بزرگ روی هشت پایه عظیم قرار دارد. در این مسجد برخلاف دیگر مساجد که جبهه جنوب گنبدخانه را برای ساخت محراب مسدود می‌کنند و جرزهای نسبتا قطوری می‌سازند، قسمت جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی آن آزاد و رها بنا و محراب مسجد در دیوار رواقی ساخته شده که گرداگرد گنبدخانه قرار دارد.
در زمان حاج ملا تقی محمدعلی نراقی، فرزند آقابزرگ، شبستان غربی گنبدخانه با ۴۰ ستون ساخته و از این جبهه ارتباط با بیرون مسدود شد. در مسجد مدرسه آقا بزرگ تزییناتی چون گچ‌بری، نقاشی، کارهای چوبی (کنده‌کاری، گره‌چینی، آلت و لقط) مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری، رسمی‌بندی، یزدی‌بندی، کتیبه‌های نفیس گچی و کاشی مشاهده می‌شود. یک جفت در نفیس کنده‌کاری شده در ورودی اصلی مسجد وجود دارد که با گره‌چینی و گل میخ تزیین شده است. نقاش مجموعه آقا بزرگ استاد محمد باقر قمصری بوده است. کتیبه‌های خطاطی مسجد نیز توسط استاتید برجسته خوش‌نویس کاشان از جمله محمد ابراهیم (جد خاندان معارفی)، محمد حسین (جد خاندان ادیب) و بسلمه‌های طغری به دست سید صادق کاشانی نوشته شده‌اند.
سلام نو
