ماجرای تاسیس نخستین مدرسه ارامنه در تهران به دوره قاجار و عصر ناصری برمی‌گردد. بعد از تاسیس «انجمن دانش‌دوستان تهران» طرح ساخت مدرسه‌ای به نام هایگازیان در دستور کار این انجمن قرار گرفت و این گونه بود که ماموریت ساخت نخستین مدرسه ارامنه در تهران کلید خورد.
آرا آوانسیان، نویسنده و پژوهشگر ارمنی‌تبار، معتقد است که مدرسه هایگازیان از نخستین روزهای تاسیس، روزهای پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشت: «مهم‌ترین منبع مکتوبی که درباره ساخت نخستین مدرسه ارامنه در تهران وجود دارد یک کتاب ۷۰صفحه‌ای با عنوان «تاریخچه مختصر مدرسه مختلط هایگازیان» است که سال ۱۳۰۴ در چاپخانه فاروس تهران به چاپ رسیده.»
طبق اطلاعاتی که در این کتاب منتشر شده، در دوره ناصری سه نفر از ارمنیان اهل عثمانی که به تابعیت ایران درآمدند و ساکن تهران شدند، تصمیم می‌گیرند انجمن دانش‌دوستان تهران را تاسیس کنند.
در نخستین ماده اساسنامه انجمن هم تاکید شده بود مدرسه ارمنیان (هایگازیان) برای تحصیل و پرورش فکری و معنوی کودکان ارمنی با هر درجه و وضع اجتماعی در تهران تاسیس شود.
انجمن دانش‌دوستان و مدرسه هایگازیان
انجمن دانش‌دوستان تهران با الگوبرداری از انجمنی که با اهداف مشابهی در استانبول تاسیس شده بود فعالیتش را در تهران شروع کرد. آوانسیان می گوید: «تاسیس این انجمن را باید نتیجه ورود افکار نوین به ایران در قرن نوزدهم میلادی دانست که در عهد ناصری همواره از قفقاز و استانبول وارد ایران می شد.
اعضای انجمن دانش‌دوستان هر سال مبلغی بین ۲۵ تا ۱۰۰ قران به صندوق واریز می کردند تا هزینه ساخت مدرسه ارامنه تامین شود و کودکان ارمنی به رایگان تحصیل کنند.
مدرسه هایگازیان سرانجام در سال ۱۲۴۹ شمسی در خیابان معیرالممالک و در اتاق های کنار کلیسای گئورگ مقدس که حوالی دروازه قزوین بود تاسیس شد. این مدرسه در سال اول فقط یک کلاس ابتدایی داشت و با گذشت زمان ۵ کلاس دیگر به آن اضافه شد.»
با توجه به اختناق حاکم در دوره قاجار، موسسان مدرسه هایگازیان باید به تاسیس مدرسه ارامنه تهران قانع می شدند اما هیات مدیره این مدرسه در سال ۱۲۶۰ شمسی برای توسعه و تبدیل آن به موسسه عالی فوق متوسطه به صرافت افتادند.
آوانسیان معتقد است که محدود نگه داشتن سطح سواد نسل جدید ارامنه تهران در آن سال‌ها، بانیان مدرسه هایگازیان را قانع نمی کرد و این گونه بود که کلاس هفتم نخستین مدرسه ارامنه تهران شروع به کار کرد: «کلاس هفتم در سال ۱۲۸۱ تاسیس شد و ابتدا مختص دانش‌آموزان پسر بود اما در دوره های بعد، دختران ارمنی هم به این کلاس راه پیدا کردند.
در سال ۱۲۸۶ هم کلاس هشتم و ۲ سال بعد کلاس نهم دایر شد. موسسان مدرسه هایگازیان نگاه بلندپروازانه‌ای به مقوله تحصیل ارامنه داشتند اما بنا به دلایلی، سطح کلاس‌های این مدرسه از کلاس نهم فراتر نرفت.»
ساخت مدرسه جدید
مدرسه هایگازیان که کارش را از اتاقک کنار کلیسای گئورگ مقدس شروع کرده بود، بعد از ۱۴ سال به ساختمان تازه‌تاسیسی در همان حوالی منتقل شد تا اینکه یک سلسه اتفاقاتی این مدرسه را به حوالی دروازه دولت منتقل کرد.
آرا آوانسیان در باره تامین هزینه‌های این مدرسه در ساختمان جدیدش می گوید: «در سال ۱۲۶۹ شمسی برای ساخت کلیسایی در محدوده دروازه دولت اعانه جمع‌آوری شد اما مبلغ جمع‌آوری شده کافی نبود و آن را به ساخت مدرسه‌ای جدید برای ارامنه اختصاص دادند. بعد از ساخت مدرسه جدید، بخشی از کلاس های مدرسه هایگازیان به این ساختمان انتقال پیدا کرد و بودجه آن هم از سود مبالغی که به نام مدرسه هایگازیان نزد تجارتخانه مشهور برادران تومانیان به ودیعه گذاشته شده بود و مبالغ ناچیزی که تحت عنوان شهریه از اولیای دانش آموزان می گرفتند، تامین می شد.»
ماجرای تعطیلی نخستین مدرسه ارامنه
با تاسیس انجمن فارغ‌التحصیلان مدرسه هایگازیان، سیل کمک های مادی و معنوی روانه نخستین مدرسه ارامنه در تهران شد اما این شرایط پایدار نبود و در سال ۱۳۱۱ حوادث تلخی حول این مدرسه رخ داد. نخستین اتفاق تلخ این بود که با دستور بلدیه تهران مبنی بر تعریض خیابان نادری (جمهوری اسلامی فعلی) بخشی از مغازه هایی که به ساختمان مدرسه تعلق داشت تخریب شد.
ضربه دوم زمانی به پیکر نخستین مدرسه ارامنه وارد شد که با دستور رضا شاه، ادامه تحصیل دانش‌آموزان اقلیت‌های مذهبی را در مدارسی که با مدیریت اتباع بیگانه اداره می شد، ممنوع اعلام کردند.
آوانسیان درباره حواشی تعطیلی نخستین مدرسه ارامنه تهران می گوید: «برخی معتقدند این تعطیلی اجباری نتیجه توصیه‌های آتاتورک به رضا شاه بوده که در سال ۱۳۱۴ به ترکیه سفر کرد. ۶ سال بعد و در جریان جنگ جهانی دوم، مدرسه هایگازیان بازگشایی شد اما انتخاب مدیران ناکارآمد که عامدانه هم بود در نهایت به تعطیلی کامل آن در سال ۱۳۱۵ منجر شد.»
همشهری
