عزاداری ماه محرم برای ساکنان شمال تهران با اجرای رسم قدیمی «نخلگردانی» گره خورده است. اصلا محرم که از راه میرسد، جوانان امروز و دیروز شمیران برای اجرای رسم کهن نخلگردانی در تکایای تاریخی شمال شهر آماده میشوند؛ رسمی کهن که در تکیه های دزاشیب، نیاوران، حصاربوعلی و… اجرا میشد و هنوز هم میان عزاداران حسینی در این تکایای قدیمی زنده است.
تکایای دزاشیب، نیاوران، حصاربوعلی، تکیه پایین تجریش و… از قدیمیترین تکیههای شمیران هستند که بیش از چند دهه میزبان مراسم نخلگردانی بودهاند. این تکایای بزرگ شمیران، غرفههای فراوانی داشتند که هر غرفه پیش از شروع مراسم عزاداری محرم، توسط یکی از طایفههای آبادی سیاهپوش میشد. سپس هرکدام از بزرگان این طوایف در غرفههای خود حاضر میشدند تا از نزدیک شاهد برگزاری مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان به ویژه مراسم منحصربهفرد نخلگردانی باشند.
نخل تاریخی تکیه نیاوران
در تکیه نیاوران که به گفته موسفیدکردههای محله بیش از ۱۶۰ سال قدمت دارد، رسم نخلگردانی در فضای بزرگی با ۸ ستون چوبی برای اجرای نمایش تعزیه برگزار می شود و اجرای آن در این فضای تاریخی حال و هوای دیگری به عزاداران میدهد. در رسم نخلگردانی، نخل نمادی از تابوت امام حسین(ع) است که در تکایای قدیمی شمیران نمونههای این نخل با قدمتهای مختلف وجود دارد. نخل تکیه نیاوران اما با یک اثر ماندگار هنری و نقاشیهایی از واقعه عاشورا روی آن، در فهرست آثار ملی ثبت شده و در یکی از همان طاقنماها نگهداری میشود. در نیاوران مراسم نخلگردانی را روز عاشورا برگزار میکنند و این مراسم در شب شهادت امام حسن مجتبی(ع) هم برگزار میشود.
نخلگردانی در تکیه حصاربوعلی
در تکیه حصاربوعلی هم مراسم نخلگردانی یکی از رسوم دیرین به شمار میرود. نخل تکیه حصاربوعلی هم با نقاشیهایی از واقعه عاشورا زینت داده شده و شب تاسوعا که از راه میرسد، این نخل کهن به نیابت از تابوت سیدالشهدا(ع) در فضای داخل تکیه گردانده میشود. «مجید ناطقیان» یکی از اهالی قدیمی حصاربوعلی درباره این مراسم میگوید: «شب تاسوعا تکیه حصاربوعلی میزبان عزادارن بسیاری از دیگر حسینیهها و تکایای شمیران است. وقتی جمعیت عزاداران در فضای تکیه حاضر میشوند، نوبت به مراسم نخلگردانی میرسد. این رسم، قدمتی به اندازه تاریخچه کهن تکیه دارد و پیر و جوان در اجرای آن نقش دارند. نخلگردانی در تکیه حصاربوعلی برای نسل ما یادآور مرحوم «سید محمد جوزی» از بزرگان و قدمای تکیه است. او شب تاسوعا و با شروع مراسم نخلگردانی روی نخل مینشست و جوانها نخل را روی شانهها بلند میکردند. نحوه اجرای این مراسم به صورتی است که نخل ۴ دور گرد تکیه چرخانده میشود. پیش از مراسم، داخل نخل پر از سیب میشود و پس از پایان نخلگردانی، سیبها میان مردم توزیع میشوند.»
رسم دیرین دربندیها
اگرچه رسم نخلگردانی هنوز هم در تکایای بزرگ شمیران برگزار میشود، اما نحوه اجرای این رسم در برخی محلهها تغییر کرده است. در محله دربند نیز رسم نخلگردانی قدمت زیادی دارد. چند دهه پیش، اهالی دسته عزاداری را با اجرای این مراسم تا مزار «سید علی دربندی» که از بزرگان آبادی بود حرکت میدادند. «علیرضا زمانی» تهرانشناس در اینباره میگوید: « اهالی دربند در روز عاشورا با اجرای مراسم نخلگردانی راهی آرامگاه قدیمی ییلاق خود میشدند. قبرستانی که در مرکز آن، مزار سیدعلی دربندی یکی از بزرگان روستای دربند، در اواخر دوره «ناصری» قرار داشت. کسی که اهالی روستا به پرهیزکاری و کراماتش باور داشتند.»
اکنون دیگر اثری از آن قبرستان قدیمی دربند که در دوره رضاشاه و در جریان توسعه کاخ سعدآباد از میان رفت، وجود ندارد و مراسم نخلگردانی دربندیها هم کمی تغییر کرده است. زمانی ادامه میدهد: «اگرچه آن قبرستان قدیمی از میان رفت، اما هنوز هم آن قبر ساده در محله دربند وجود دارد. با وجود این، دیگر رسم نخلگردانی تا قبر سیدعلی دربندی، انجام نمیشود و نخلگردانی به داخل تکیهها محدود شده است.»
با وجود این، در فضای داخلی تکیه دربند میتوان رد و نشانی از گذشتههای دور این تکیه پیدا کرد. از ساداتی که با بستن شال سبز به دور کمرشان در عزاداریها شرکت میکنند تا نخل چوبی قدیمی که هنوز هم مردم محله به آن دخیل میبندند.
