مجموعه تاریخی بازار اراک به عنوان نگین درخشان معماری ایرانی و اسلامی و قلب تپنده اقتصادی این کلانشهر، برای مرمت و بهسازی نیازمند توجه متولیان تاریخی و فرهنگی است.
این مجموعه اقتصادی درکلانشهر اراک گنجینه فاخری از دوران فتحعلی شاه قاجار در بافت مرکزی شهر سلطان آباد به دست یوسف خان گرجی است که واحدهای مختلف صنفی را در ۱۴ هکتار وسعت در خود جای داده است.
بنای اولیه بازار تاریخی را حاکم وقت اراک (سپهدار اعظم) که نام مسجد و مدرسه‌ای در بازار نیز به نام وی است در اوایل قرن ۱۳ گذاشت.
وجود اقتصاد قوی در اطراف شهر سلطان آباد، یکی از دلایل ساخت بازار تاریخی اراک بوده و مرغوبیت محصولات کشاورزی در منطقه عراق (اراک) و نیز شهرت جهانی فرش ساروق و نیاز به ایجاد مرکزی برای فروش محصولات، انگیزه اصلی ایجاد شهر و بازار آن از لحاظ اقتصادی بوده است.
بازار تاریخی اراک دارای دو محور عمود برهم است که یکی محور شمالی جنوبی به طول ۷۲۰ متر و دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و محور شرقی غربی به طول ۲۰۰ متر و دارای ۸ گذر و ورودی شرقی غربی است.
به علت معماری خاص بکار رفته در ساخت بنای بازار هوای داخل این مجموعه تاریخی در زمستان گرم و متبوع و در تابستان علی‌رغم سر پوشیده بودن بسیار خنک است.
بازار مکانی است که طبقات مختلف اجتماعی، قومی، نژادی و فرهنگی در ارتباط با یکدیگر قرار گرفته و به شکلی ناخودآگاه یکدیگر را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این موضوع باعث گسترش پدیده‌های فرهنگی از یک حوزه فرهنگی به حوزه دیگر می‌شود.
در بازار اراک ۴۰۰ باب مغازه وجود دارد که همه در راسته بازار فعالیت می‌کنند و مکان‌های دیگر مانند بازارچه‌های اختصاصی و باراندازها و انبارها و کارگاه‌های تولیدی در ۲۰ سرا و تیمچه فعالیت دارند.
تیمچه‌های بازار در طرفین بازار و به فاصله ۵۰ متر از یکدیگر ساخته شده‌اند که از آن جمله می‌توان به تیمچه کاشانی که به بازار فرش اختصاص یافته و تیمچه مهر که به صنایع دستی مختص شده یا سراهایی دیگر مثل نوروزی، گلشن، آقایی، کتاب فروشان، نوذری، اکبری، فراهانی‌ها و کرمانشاهی که هر یک به کالایی خاص اختصاص یافته‌اند مانند پوشاک اشاره کرد.
مصالح به کار رفته در بازار اراک ملات گچ، آهک، خشت و خاک رس است و سقف آن گنبدی شکل و کاهگلی است که در قلب گنبدها دهلیزهایی زیبا نور را به داخل مجموعه هدایت می کنند.
در هر گذر حدود ۵۰ باب مغازه وجود دارد که در جمع بیش از ۴۰۰ مغازه را شامل می شود و در حال حاضر کسب و کار و رونق مشاغل مختلف در آنها وجود دارد و برخی مشاغل سنتی از جمله چاقوتیزکنی، مسگری، چله کشی و سفیدگری روزگار افول خود را در این مجموعه می‌گذرانند.
در مجموع این بازار حدود ۲۰ سراچه و تیمچه دارد که حدود ۱۸ واحد آن در قسمت جنوبی بازار قرار گرفته و از جنوب به شمال این تیمچه ها به نام های سرای حاج میرزا «محمدعلی خانسرای فرائی»، سرای «قمی‌ها»، سرای «کریمی»، سرای «اکبریان»، سرای «ناظمی» که به سرای «آقائی» نیز معروف است، سرای «هزاوه‌ای ها»، سرای «کرمانشاهی»، سرای «تقوائی» و «عدلی»، سرای «کتابفروش ها»، سرای «گلشن»، سرای «کاشانی»، سرای «نقشینه»، سرای «صندوق سازها»و سرای «نوذری» شهرت دارند.
در بازار اراک برای استحکام بنا از تیرچه‌های چوبی استفاده شده و در پای ستون‌ها نیز صفحات و ورق‌های منجمد مسی و سربی به کار رفته است.
این مجموعه در طول حیات دویست ساله خود توسط مالکین همواره مورد حفاظت و مرمت بوده و بخش هایی مانند سرای کتاب فروش ها، سرای کریمی در دوره پهلوی به آن اضافه شده یا مورد ساماندهی قرار گرفته اند.
با ثبت این اثر در فهرست آثار ملی در سال ۱۳۵۵ و ورود دولت به مقوله مرمت و نگهداری این مجموعه، مشارکت و همیاری کسبه و مالکین کمتر شده و وزارت میراث فرهنگی عهده دار مرمت و احیاء بازار بوده است.
طرح جامع مرمت از سوی مشاور هنوز ابلاغ نشده است
مسئول اجرایی هیأت امنای بازار اراک گفت: مرمت و بازسازی بازار تاریخی اراک در سنوات گذشته مقطعی انجام شد و طبق برنامه‌ریزی مدون صورت نگرفته است.
«علیرضا عسگری هزاوه‌ای» افزود: طرح جامع ساماندهی بازار اراک نوشته شده و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با تعیین مشاور کار مقدماتی را آغاز کرد و باید در سال ۹۸ عملیاتی می‌شد، که محقق نشد.
وی اظهار داشت: در طرح جامع مرمت بازار اراک یک شرکت مشاور با میراث فرهنگی استان قرارداد منعقد کرده که هنوز این مهم به هیات امنای بازار ابلاغ نشده است.
مسئول اجرایی هیأت امنای بازار اراک گفت: کسبه بازار اراک به عنوان بهره‌بردار برای مرمت و بازسازی این مجموعه تاریخی با وجود مشکلات اقتصادی و شیوع کرونا مشارکت قابل قبولی داشته است.
عسگری هزاوه‌ای افزود: اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان نیز باید به عنوان متولی مجموعه تاریخی اراک، قدرتمند و برنامه محور پای کار باشد.
وی اظهار داشت: ۲ سال گذشته با صرف یک میلیارد و ۱۵۰ میلیون تومان بام بازار تاریخی اراک توسط میراث فرهنگی استان مرمت شد و اکنون به علت عدم نظارت در مرمت اصولی سراهای بازار، مجدد نیاز به مرمت وجود دارد.
مرمت بازار تاریخی اراک ۵۰۰ میلیارد ریال اعتبار نیاز دارد
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: مرمت اساسی بازار تاریخی اراک با هدف جلوگیری از تخریب این اثر ارزشمند تاریخی ۵۰۰ میلیارد ریال اعتبار نیاز دارد.
«محسن کریمی» افزود: ۲۰ میلیارد ریال سال گذشته برای مرمت این اثر تاریخی از اعتبارات استانی و ملی هزینه شد.
وی اظهار داشت: اکنون اولویت برای مرمت در بازار تاریخی اراک سرای صندوق ساز و سرای تقوایی است که با تامین اعتبار و زمان مناسب عملیاتی خواهد شد.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: شهرداری اراک برای مرمت بازار تاریخی اراک ۳۰۰ میلیارد ریال اختصاص داده که ۶ میلیارد ریال آن برای مرمت سرای تقوایی صرف می‌شود.
کریمی افزود: سرای اکبری، هزاوه ای، راسته بازار و نوذری از جمله اولویت‌های مرمت بازار تاریخی اراک است که با تامین اعتبار لازم مرمت آنها در دستور کار اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی قرار می‌گیرد.
وی اظهار داشت: اکنون مرمت سرای صندوق سازهای بازار تاریخی اراک درحال انجام است و مرمت سرای تقوایی نیز به زودی با اعتبارات شهرداری آغاز می‌شود.
مجموعه تاریخی بازار اراک با قدمت بیش از ۲۰۰ سال در زمان فتحعلی شاه قاجار به دست یوسف‌خان گرجی بناگذاشته شد که به نوعی هسته اولیه شهر سلطان‌آباد را در خود داشت.
این مجموعه که ۱۴ هکتار است و به صورت ۲ راسته بازار عمود برهم ساخته شده، یکی از نمونه‌های ارزشمند معماری ایرانی و اسلامی است که تمامی جزئیات را با ظرافت و به بهترین کیفیت در خود دارد.
بیش از ۲ هزار جاذبه گردشگری در استان مرکزی شناسایی شده که ۸۷۰ اثر تاکنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
ایرنا
