موزه ثبت احوال کشور یا اداره احصائیه و سجل احوال مانند خیلی از ساختمان‌های شهر تهران، در اواخر دوره سلطنت قاجاریان ساخته شده است.
در شهر تهران میدان حسن‌آباد میتوانیم رنگ‌و‌بوی خاطرات تلخ و شیرین را احساس کنیم اگر از این میدان کمی به سمت غرب برویم به سازمانی میرسیم که هر ایرانی در آن نام و نشانی دارد.
سازمان ثبت احوال کشور، ۹۷ سال قبل در این مکان تاسیس شده است و همچنان پس از این همه سال، هویت تک تک ایرانی‌ها را درون خود ثبت می‌کند.
در تاریخ سوم دی ماه سال ۱۲۹۷ هجری شمسی وقتی که اولین شناسنامه یک خانوم ایرانی به نام «فاطمه ایرانی» سند خورد و ثبت شد سنت و فرهنگ شناسنامه‌دار شدن یا به قول قدیمی‌ها سجل‌دار شدن در کشورمان آغاز شد و در واقع مردم دارای هویت شدند.
این روز‌ها هم هر آدمی که در کشورمان ایران پا به این دنیا می‌گذارد، شناسنامه‌ای از این سازمان برایش صادر می‌شود و پس از مرگش هم در همین مکان باطل می‌شود. با این وجود، بزرگان بسیاری در این کشور زندگی کرده‌اند که روا نیست شناسنامه‌شان باطل شود و برای همیشه به فراموشی سپرده شود.
گفتنی است نشانه‌ها و یادگار‌هایی از بزرگانمان در سازمان ثبت احوال کشور با نام گنجینه سازمان ثبت احوال ایران نگه‌داری می‌شوند و عموم مردم برای بازدید از آن می‌توانند به موزه ثبت احوال کشور مراجعه کنند.
این ساختمان موزه ثبت احوال کشور مانند خیلی از ساختمان‌های شهر تهران، در اواخر دوره سلطنت قاجاریان ساخته شده است. پس از چند دست چرخیدن این بنا بین افراد حکومتی و ثروتمند آن دوران، در نهایت در سال ۱۳۱۳، سند این بنا توسط خانواده دولت شاهی به نام این سازمان انتقال یافت. البته در آن زمان به این سازمان، اداره احصائیه و سجل احوال می‌گفتند.
گفتنی است ساختمان موزه یک بنای دو طبقه سنتی و بسیار زیباست که در آن انواع و اقسام تزئینات زیبا از جمله طاق‌های آجری و گچبری‌ها را می‌توان مشاهده کرد. طبقه بالایی ساختمان، محلی است که به عنوان موزه از آن یاد می‌شود. در این طبقه دو تالار وجود دارند که اسناد هویتی ثبتی ایران در آن نگه‌داری می‌شوند.
در تالار اول این موزه، تعدادی از اسناد هویتی برخی مفاخر ایران همچون علما، مراجع و شهدا به نمایش گذاشته شده‌اند. شناسنامه بزرگانی همچون امام خمینی(ره)، علامه طباطبایی، آیت‌الله بروجردی، امام موسی صدر و شهیدان والا مقامی مثل شهید اندرزگو، شهید نواب صفوی، شهید مطهری، شهید بهشتی، دکتر چمران، مرتضی آوینی و … در این تالار در معرض نمایش قرار داده شده‌اند.
علاوه بر این شناسنامه‌ها، در تالار اول دست نوشته‌ها و احکام استخدامی کارکنان ثبت احوال مربوط به سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۰ را می‌توان مشاهده کرد. در این تالار قرآن‌هایی نفیس و خطی هم وجود دارند که والدین، نام و تاریخ تولد فرزندانشان را در حاشیه آن نوشته‌اند. نوشتن نام و تاریخ تولد افراد در حاشیه قرآن، یکی از راه‌های ثبت احوال در گذشته، مخصوصاً قبل از سال‌های ۱۲۹۷ شمسی بوده است.
در تالار دوم شناسنامه‌ها و اسناد هویتی شخصیت‌های بزرگ علمی، فرهنگی، هنری و ورزشی کشور نگه داری می‌شود. شناسنامه بزرگانی همچون سهراب سپهری، پروین اعتصامی، دهخدا، استاد شهریار، دکتر معین، دکتر حسابی، دکتر قریب، جهان پهلوان تختی و … در این مکان در معرض نمایش قرار دارند.
در گوشه دیگری از این تالار، شناسنامه مفاخری همچون دکتر مصدق، دکتر شریعتی و جلال آل‌احمد به همراه برخی اسناد خاندان پهلوی مانند شناسنامه رضا شاه، سند ازدواج محمدرضا پهلوی با ثریا اسفندیاری و اسناد هویتی تاج‌الملوک مادر محمدرضا پهلوی نگه‌داری می‌شوند. در این مکان با اولین شناسنامه‌های صادر شده در داخل و خارج از کشور نیز آشنا خواهید شد.
معماری بنای این موزه ثبت احوال در طبقه اول تقریباً ساده و در طبقه دوم دارای تزئینات گچبری بسیار زیبایی است. علاوه بر گچبری‌های زیبایی که در جای جای این بنا می‌توان مشاهده کرد، کاشی‌کاری‌ها و سنگ تراشی‌هایی هم در گوشه و کنار ساختمان موزه ثبت احوال کشور مشاهده می‌شود.
همچنین لازم به ذکر است سازمان ثبت احوال ایران، در کنار وظایف سنگینی که بر عهده دارد، تاکنون اسناد هویتی و شناسنامه‌های بزرگان و اشخاص تاریخی این مملکت در هر استان را شناسایی و گردآوری کرده است و به عنوان اسناد هویتی مفاخر کشور، در ادارات ثبت احوال هر استان در معرض نمایش می‌گذارد. موزه ثبت احوال کشور نیز عمارتی زیبا از دوران قاجار است که روزگاری محل زندگی درباریان بوده و اکنون به محل نگه‌داری گنجینه هویتی کشور تبدیل شده است.
