به گزارش ایران اکونومیست علیرضا محمدی عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی محیط زیست دانشکده منابع طبیعی دانشگاه جیرفت است که در این مطالعه که پنج سال به طول انجامیده، موانع پیش‌ روی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی را بررسی و راهکارهای موثر به منظور جلوگیری از انقراض این گونه را ارائه کرده است.

مجله علمی «ساینس» که مطالعات این پژوهشگر در آن منتشر شده یکی از معتبرترین نشریات جهانی به شمار می رود که انتشار مقاله در آن زیر نظر چندین داور سخت‌گیر از برترین دانشگاه های دنیا می گذرد.

این پژوهشگر بر این باور است که توسعه‌ شتاب‌زده بدون حفاظت از محیط زیست صورت می گیرد و باید در جریان و بطن توسعه، راه های حفاظت از محیط زیست را بیشتر دید.

وی جاده سمنان – مشهد که از پارک ملی توران و زیستگاه اصلی یوز عبور می کند را یکی از این موارد معرفی می کند، بر تدوین پیوست های محیط زیستی آن تاکید دارد و معتقد است نبود همکاری مناسب بین راه و شهرسازی با سازمان محیط زیست و کمبود اعتبار از سوی محیط زیست موجب حل نشدن مسائل جاده و کاهش آسیب آن برای یوز شده است.

محمدی، کم‌کاری داخلی و تحریم های خارجی را مانع بهره گیری از کمک های سازمان ملل در حمایت از یوز بیان می کند.

آنچه در ادامه می خوانید ماحصل گفت و گوی مفصل خبرگزاری ایران اکونومیست در جیرفت با این استاد دانشگاه است.

این استاد دانشگاه جیرفت اظهار کرد: ما با محیط زیست خود خوب تا نمی کنیم(برنامه ریزی برای حفاظت محیط زیست نمی کنیم) و گمان داریم فقط ما هستیم و نسل آینده ای وجود ندارد.

وی افزود: از ۱۳۹۹ که در این دانشگاه مشغول به کار شدم یکی از دغدعه های اصلی‌ام حفاظت از گونه های جانوری در خطر انقراض همچون یوزپلنگ آسیایی بوده است و از سال ۱۳۹۴ طرحی را با عنوان پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی کار کردم که نقطه آغازی برای مقاله ای بود که در مجله ساینس منتشر شد.

جاده مرگ یوزهای آسیایی

این پژوهشگر ادامه داد: این مقاله طرحی در مورد ایمن‌سازی جاده سمنان – مشهد بود که از مرز پارک ملی توران عبور و دالان، کریدور و محل عبور یوزپلنگ را قطع و زیستگاه یوزپلنگ را دچار آسیب می کند.

وی با بیان اینکه حدود ۶ ماه کار میدانی سخت در منطقه کویری با سرما و گرما را برای این طرح مطالعاتی سپری کردیم، افزود: هدف پیدا کردن نقاط داغ تلفات جاده ای و یافتن نقاطی که بیشترین تلفات را می دهد و نیاز ایمن سازی دارد، بود.

جاده، قدیمی است، زمانی ساخته شده که تردد کم بوده و کسی توجهی به مسیر یوزپلنگ آسیایی نداشته، همچنین آن زمان تصادف چندانی نیز رخ نمی داده استمحمدی یادآور می شود که جاده، قدیمی است، زمانی ساخته شده که تردد کم بوده و کسی توجهی به مسیر یوزپلنگ آسیایی نداشته، همچنین آن زمان تصادف چندانی نیز رخ نمی داده است.

وی با بیان اینکه ۲ عامل که بر تصادفات جاده ای حیات وحش اثر می گذارد سرعت خودروها و حجم تردد آنها است، بیان کرد: ۱۰ قلاده یوزپلنگ آسیایی در این مسیر زیر خودرو رفته اند که یکی از آنها باردار بوده و سه جنین داشته که نشان می دهد نتوانسته ایم به‌درستی جاده را ایمن سازی کنیم و توسعه ما بدون حفاظت بوده است.

این استاد دانشگاه جیرفت با بیان اینکه این جاده نمونه توسعه‌ شتاب زده و بدون رعایت اصول و ضوابط حفاظتی است، افزود: جاده ای که ساخته می شود باید کمترین اثر را بر محیط زیست و حیات وحش منطقه داشته باشد.

وی تاکید کرد: جاده باید روگذر، زیرگذر، سرعتکاه و نور مناسب داشته باشد و دوربین های کنترل سرعت نیز در نقاط مدنظر نصب شود.

محمدی گفت: این موارد باید همراه با ساخت جاده ایجاد شود نه اینکه جاده ای ساخته و ۱۰ سال بعد به فکر چنین امکاناتی بیافتیم.

وی یکی از مهمترین تهدیدهای یوزپلنگ آسیایی را تخریب زیستگاه و وجود این جاده دانست و افزود: وجود سگ های گله و بلاصاحب از جمله دلایل دیگر تهدید یوز آسیایی است، بنابراین تا زمانی که زیستگاه را ایمن نکنیم یوزپلنگ در محیط طبیعی خود از بین می رود.

ارزیابی های کلیشه‌ای محیط زیستی

استاد دانشگاه جیرفت در ادامه با بیان اینکه چند طرح جامع در آن منطقه داشته ام و تاثیر جوانب مختلف جاده بر روی یوزپلنگ را بررسی کردم اضافه کرد: معضل اصلی این است که ارزیابی اثرات توسعه جاده ها را به‌درستی نمی بینیم و ارزیابی اثرات توسط یک شرکت خصوصی انجام می شود؛ همیشه در نتیجه ارزیابی‌ها نوشته می شود که «طرح قابل اجرا است».

وی تصریح کرد: در بیشتر مواقع، ارزیابی اثرات یک کار روتین(معمول) و کلیشه ای شده که نتیجه ارزیابی در همه طرح ها، تایید آن است؛ طرحی را ندیده ایم که بنویسند این طرح قابل اجرا نیست، یا کمتر مشاهده شده است.

محمدی با اشاره به اینکه جاده اصفهان – شیراز هم اغلب جنگل های بلوط کهن ما در استان فارس را قطع می کند یادآور شد: بدون رعایت ضوابط حفاظتی جاده می سازیم، شاید به دلیل اینکه راه و شهرسازی با سازمان محیط زیست همکاری مناسبی ندارد.

وی گفت: در مسیر سمنان – مشهد و زیستگاه یوز آسیایی که ۴۰ سال پیش ساخته شده و اکنون مسائل آن نمود پیدا کرده است طرح هایی را اجرا کردند از جمله ایجاد سه کیلومتر فنس با ۱۰ میلیارد ریال هزینه که کافی نبود.

محمدی اضافه کرد: نزدیک به چهار سال تلفاتی نداشتیم، اما مطمئن نیستیم که به دلیل ساخت فنس بوده است چون سه کیلومتر مسیری نیست که مانع عبور یوزپلنگ شود و آن را طی می کند، یوز از مسیری دیگر از جاده می گذرد، بنابراین نیاز به زیرگذر داریم و فنس هم باید طولانی تر شود.

عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی محیط زیست دانشکده منابع طبیعی دانشگاه جیرفت ادامه داد: نمی توان در جاده زیرگذری ساخت که برای حیات وحش باشد، ناچار باید آب گذر ساخت که برای ساخت روگذر هم سازمان حفاظت محیط زیست اعتبار لازم را ندارد و هنوز نتوانسته هزینه ۸۰۰ میلیارد ریال برای ۷۰ کیلومتر فنس را تامین کند.

وی تصریح کرد: آنطور که اعلام شده وزارت راه و شهرسازی ۲۰۰ میلیارد ریال به سازمان محیط زیست کمک کرده اما هنوز این اعتبار گرفته نشده است و از علت آن خبر نداریم.

کمتر از ۲۰ قلاده یوزپلنگ در ایران داریم و به جمعیت شکننده و آسیب پذیری از یوز رسیده ایم که به معنی نزدیکترین حالت به انقراض است محمدی بیان کرد: بعد از کشیدن سه کیلومتر فنس پایشی برای نتایج آن انجام نشد، سپس حدود هشت تابلو که عبور یوزپلنگ از مسیر را اعلام می کرد نصب شد؛ چهار بیلبورد هم نصب، چراغ های هشدار دهنده کار گذاشته و دوربین های کنترل سرعت هم تا حدودی فعال شد اما اثربخش نبوده اند.

وی یادآور شد: از سال ۱۴۰۱ به بعد باز هم چند قلاده یوزپلنگ در تصادف از دست رفتند که نشان می دهد تلفات تصادفات جاده ای وجود دارد و اگر این جاده ایمن نشود و کل محدوده خطر را در بر نگیرد، آب گذرها بهبود پیدا نکنند و راهکارهای دیگر اجرا نشود انقراض این گونه مهم دور از انتظار نیست.

محمدی ادامه داد: کمتر از ۲۰ قلاده یوزپلنگ در ایران داریم و به جمعیت شکننده و آسیب پذیری از یوز رسیده ایم که به معنی نزدیکترین حالت به انقراض است و اگر یوزپلنگ آسیایی را از دست بدهیم در کل دنیا یوزی به نام یوز آسیایی وجود نخواهد داشت.

سگ‌های گله و کاهش طعمه، دیگر تهدیدهای یوز آسیایی

وی سگ‌های گله را یکی دیگر از عوامل تهدید یوز دانست و گفت: وقتی سگ ها یوزها را دنبال می کنند با ایجاد استرس بر تولیدمثل آنها تاثیر منفی می گذارند، از طرف دیگر ممکن است در تعقیب و گریزها یوز آسیب ببیند یا کشته شود.

UNDP یا برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد هم هزینه های برخی از تحقیقات را تامین می کرد اما کم کاری های داخلی و تحریم های آمریکا موجب انحلال این پروژه حمایتی شداین پژوهشگر افزود: عوامل کم‌اثرتر دیگر همچون شکار غیرمجاز و دام ها در منطقه که با از بین بردن طعمه های یوز، رقیب آن محسوب می شوند با گسترش آنها در منطقه، جمعیت طعمه های یوز کاهش می یابد.

وی با بیان اینکه جمعیت یوز در زیستگاه های جنوبی کشور به احتمال زیاد از بین رفته است و تنها در زیستگاه های شمالی یوز داریم تاکیدکرد: پارک ملی توران یکی از مهمترین زیستگاه های یوز کشور و در واقع جهان است که جاده سمنان – مشهد از مرز این زیستگاه می گذرد و اگر جاده ایمن نشود کمتر از چند سال ممکن است شاهد از بین رفتن یوز آسیایی باشیم.

محمدی یادآور شد: پروژه ای در کشور با عنوان بین المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی داشتیم که منحل شد چون از ایران همکاری ها صورت نمی گرفت و اقدامات یک طرفه بود.

وی اظهارکرد: UNDP یا برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد هم هزینه های برخی از تحقیقات را تامین می کرد اما کم کاری های داخلی و تحریم های آمریکا موجب انحلال این پروژه حمایتی شد.

۸۰۰ میلیارد ریال نیاز برای ایمن سازی جاده

محمدی اضافه کرد: براساس گزارش ها، برای ایمن سازی جاده مذکور نیاز به ۸۰۰ میلیارد ریال است که ۱۰۰ میلیارد ریال کمک های مردمی جمع آوری شده و ۲۰۰ میلیارد ریال آن را هم وزرات راه و شهرسازی می دهد.

وی تاکید کرد: کمبود اعتبار و ناهماهنگی بین سازمان های متولی با حفاظت محیط زیست موجب شده طرح ایمن سازی پیش نرود.

محمدی با اشاره به اینکه با کمک گرفتن از برخی معادن و بخش خصوصی هم می توان بخشی دیگر از اعتبارات را تامین کرد گفت: ما می توانستیم از یوزپلنگ درآمد هم کسب کنیم، بسیاری از گردشگران خارجی حاضرند برای دیدن این گونه و حیات وحش هزینه کنند.

این استاد دانشگاه جیرفت افزود: بعد از انتشار مقاله در مجله ساینس چندین ایمیل برای دریافت کمک به طرح حفاظت از یوز دریافت کردم اما به دلیل تحریم نمی توانیم از آنها استفاده کنیم.

وی اضافه کرد: اگر نهادی همچون UNDP یا برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد در جریان طرح در ایران حضور داشت امکان آن بود که چنین کمک هایی را از طریق این نهاد به حمایت از یوز اختصاص داد.

محمدی با اشاره به اینکه برنامه های مختلفی همچون تکثیر در اسارت وجود داشته که ادامه پیدا نکرده گفت: یوز اولویت آخر ما شده، نه تنها یوز بلکه نگاه به بسیاری از گونه های در معرض خطر ما به این شکل است.

تفاوت یوز آسیایی و اهمیت این گونه

وی همچنین درباره اهمیت گونه یوز آسیایی بیان کرد: یوز آفریقایی با یوز آسیایی فرق می کند و جثه یوز آسیایی کوچک‌تر است و ژنتیک متفاوتی دارد.

محمدی با بیان اینکه یوز گونه‌ای ملی است و تمام دنیا چشم به ما دوخته اند افزود: الگوی حفاظت در دنیا نشان داده که اینها ذخایر ژنتیکی با ارزشی به شمار می روند، در اکوسیستم همچون یک زنجیره به یکدیگر متصل هستند و حذف یک گونه بر گونه های دیگر تاثیر می گذارد.

وی تاکید کرد: طبیعت پیچیده ای که خداوند خلق کرده، همچون زنجیری به یکدیگر وصل است، یوزپلنگ بسیاری از طعمه های آسیب‌پذیر یا بیمار را که می‌توانند بیماری را در منطقه پخش کنند با شکار کنترل می کند و هر کدام در اکوسیستم نقشی دارند و اگر آن نقش را حذف کنیم این زنجیره از هم می پاشد.

جاده مرگ حیات وحش این بار در بافق

این استاد دانشگاه جیرفت در ادامه گفت: در مقاله مسیر انقراض یوز آسیایی که در ساینس منتشر شد تاثیر جاده سمنان – مشهد بر جمعیت یوز آسیایی مطرح شده است اما جاده معدن سنگ آهن چاه گز در شهرستان بافق نیز طرح دیگری است که در مورد آن در حال فعالیت هستم.

محمدی اضافه کرد: این معدن در حال ساخت جاده ای است که از قلب پناهگاه حیات وحش «آریز» می گذرد و این منطقه هم زیستگاه سابق یوز بوده و اکنون زیستگاه پلنگ، کل، بز و جبیر است که با ساخت این جاده بخشی از کریدور و محل تردد این گونه ها حذف می شود.

وی یادآور شد: مطالعه ام در مورد نقاط پرخطر، کریدور گونه ها و فاکتورهای موثر بر حضور آنها است.

محیط زیست بیشتر به پژوهشگران بها دهد

محمدی که خود در دانشگاه جیرفت و در جنوب کرمان حضور دارد، می گوید هنوز نتوانسته برای طرح های تحقیقاتی‌اش با محیط زیست استان کرمان ارتباط برقرار کند و از آنها نیز گلایه‌مند است.

وی گفت: بارها در مورد خرس سیاه آسیایی که در خطر انقراض قرار دارد، پروپوزال یا پشنهاد به محیط زیست فرستاده ام اما هیچ همکاری صورت نگرفته است.

محمدی افزود: مطالعاتی توسط افراد دیگری گاهی از تهران و گاهی هم توسط دامپزشک انجام می شود اما اداره محیط زیست کرمان به پژوهشگران دانشگاه جیرفت طرحی نمی دهد.

وی اضافه کرد: دانشگاه جیرفت ظرفیت خوبی برای کارهای زیست محیطی دارد اما توسط اداره کل محیط زیست کرمان و دیگر ادارات استان هیچگونه همکاری صورت نمی گیرد.

این استاد دانشگاه جیرفت ادامه داد: شاید اگر اداره کل محیط زیست جنوب کرمان مستقل بود کمی بر انجام مطالعات بر روی گونه های این منطقه همچون خرس سیاه آسیایی تاثیر بیشتری داشت اما مشکل اصلی ضعف شناخت و نبود ارتباطات بین دانشگاه و اداره کل حفاظت محیط زیست است.

وی بیان کرد: هرچند این ارتباط در کل کشور ضعیف است اما در استان کرمان گسترده تر است بنابراین طرح های خود را با اداره حفاظت محیط زیست یزد، تهران و دیگر مناطق کشور کار می کنم.

محمدی اضافه کرد: دستگاه های مختلف در استان کرمان از ظرفیت های دانشکده منابع طبیعی دانشگاه جیرفت استفاده نمی کنند شاید هم بخشی به دلیل پیگیری کم دانشگاه و مطالبه گری کم باشد.

او با بیان اینکه صدا و سیما می‌تواند نقش تاثیرگذاری در فرهنگ سازی داشته باشد، افزود: چقدر برنامه محیط زیستی در راستای حفاظت در شبکه های تلویزیون داریم؟ بیشتر به برنامه های مستند حیات وحش پرداخته می‌شود.

وی با اشاره به اینکه در کرمان پارک ملی خبر (khabr) شهرستان بافت، پناهگاه حیات وحش زریاب و منطقه حفاظت شده بحرآسمان را داریم گفت: جنوب استان کرمان زیستگاه خرس سیاه بلوچی یا آسیایی است که گونه در خطر انقراض محسوب می شود و مطالعات بسیار اندکی در مورد این گونه داریم که آن هم مربوط به مرحوم هادی فهیمی می شود.

لزوم فرهنگسازی برای حفاظت از محیط زیست

عضو هیات علمی دانشگاه جیرفت در ادامه بر لزوم فرهنگ سازی برای حفظ محیط زیست تاکید کرد و افزود: فرهنگ‌سازی از محیط خانه آغاز می شود و بعد مدرسه نقش مهمی دارد، پس از آن دانشگاه و رسانه ها در مراحل بعدی اثرگذاری فرهنگ‌سازی قرار دارند.

وی ادامه داد: بخش مهمی بر عهده صدا و سیما است که می تواند نقش تاثیرگذاری در فرهنگ سازی داشته باشد، اما چقدر برنامه محیط زیستی در راستای حفاظت در شبکه های تلویزیون داریم؟، بیشتر به برنامه های مستند حیات وحش پرداخته می شود.

محمدی گفت: بارها تاکید شده که حال محیط زیست ما خوب نیست و باید در اولویت اول قرار گیرد، حال تالاب ها و دریاچه های ما خوب نیست، حیات وحش درگیر آلاینده ها، معادن، تخریب جنگل ها و در هر گوشه معضلی است که متوقف نشده و ادامه دارد.

وی با بیان اینکه اصل پنجم قانون اساسی در مورد محیط زیست و حفاظت از آن است اضافه کرد: تنوع زیستی کشور در مقایسه با اروپا در حوزه حیات وحش بیشتر است و پستانداران و پرندگان ایران از اروپا تنوع بیشتری دارند.

محمدی تاکید کرد: برخی از معادن در قلب مناطق حفاظت شده قرار دارد و تعداد مجوزها بالا است؛ می گوییم توسعه همراه با حفاظت باشد و درصورت امکان به معادنی که در میان مناطق بکر و مهم ما است مجوز داده نشود.