در چهارمین روز از هفدهمین نشست کمیته بینالدولی پاسداری از میراثفرهنگی ناملموس در شهر رباط مراکش که از ۶ آذر آغاز و تا ۱۲ آذرماه جاری ادامه دارد، هنر سوزندوزی ترکمن (ترکمندوزی) به عنوان بیستمین عنصر میراثفرهنگی ناملموس کشورمان مشترک با ترکمنستان به ثبت جهانی رسید.
سوزندوزی به سبک ترکمنی یک هنر کاربردی، تزئینی و ذهنی است که توسط هنرمندان بر روی پارچههای ابریشم یا پشم با نخهای طبیعی ابریشم، پنبه یا نخ مصنوعی مانند اکریلیک نقش میبندد. هنرمند، طرح و نقش را در ذهن خود از شکل حیوانات، عناصر موجود در طبیعت اطراف خود، ادوات و ابزار جنگی و باورهای مردمانش الهام گرفته و سپس طرحهای زیبا و در عین حال ساده آنها را بر روی پارچه پیاده میکند که هر یک از این نقشها علاوه بر نماد و نشانهای جداگانه، جنبه تزئینی نیز دارد. هر یک از طایفههای مختلف ترکمن معمولاً از روش خاص خود در رودوزیها استفاده میکنند.
هنر ترکمندوزی در تزئین لباسهای زنان و مردان و کودکان، رودوزی بقچه و بند آن برای جهیزیه دختر یا پسر، قابها، آیینه، شانه، لباس عروسی برای عروس و داماد، هدبند، مچ بند، گردن بند، کیف لوازم آرایشی، رومیزی، ملحفههای کوسن/بالش، روتختی، آویزهای دیواری، کیف پول/کیف/کوله پشتی زنانه تجلی مییابد. امروزه، این هنر برای دکوراسیون خانههای معاصر نیز استفاده میشود.
در سرتاسر جهان، پوشاک اقوام مختلف از باورها، اعتقادات آن منطقه نشأت گرفته است. ترکمنها در مراسم مختلف از جمله آیینهای دینی و مذهبی، مراسم سوگواری و عزا. در جشن و سرورها نوع پوشش مزین به سوزندوزی استفاده میکند. این لباسها براساس نوع مراسم دارای تزئینات متفاوتی است. لباسی که در مراسمهای عروسی و جشنها میپوشند به ویژه لباس عروس دارای سوزندوزی بسیار بوده و از زیبایی خیره کنندهای برخوردار است.
تقریباً اکثر سوزن دوزان، زن هستند، اما در مشاغل مرتبط مانند ساخت ابزار سوزندوزی، مردان نیز درگیر هستند. به طور سنتی، دختران جوان این هنر را در کودکی به عنوان یک مهارت ضروری زندگی از مادر و مادربزرگ خود یاد میگیرند.
این عنصر بیشتر در استانهای خراسان شمالی و گلستان به ویژه در گنبدکاووس، بندرترکمان، آق قلا، کلاله، گمیشان، مراوه تپه و روستاهای اطراف آن رواج داشته و در عین حال هنری شناخته شده در سطح کشور است.
از ایران شش پرونده برای ثبت جهانی در هفدهمین نشست کمیته بینالدولی پاسداری از میراثفرهنگی ناملموس بررسی میَشود که شامل پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی (مشترک با افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان)، هنر سوزندوزی ترکمن (ترکمندوزی) (مشترک با ترکمنستان)، هنر ساختن و نواختن عود (مشترک با سوریه)، یلدا/چله (مشترک با افغانستان)، هنر ساختن و نواختن رباب (مشترک با تاجیکستان و ازبکستان) و مراسم مهرگان (مشترک با تاجیکستان) است.
آثار ناملموس ایران که جهانی شدهاند
آیین باستانی و کهن نوروز و ردیفهای موسیقی سنتی ایران در سال ۲۰۰۹ (۱۳۸۸)، آئین پهلوانی و زورخانهای، هنر نمایشی آئینی تعزیه، مهارت فرشبافی کاشان، مهارت فرشبافی فارس و موسیقی بخشیهای خراسان شمالی در سال ۲۰۱۰ (۱۳۸۹)، دانش سنتی لنجسازی و دریانوردی در خلیج فارس و نقالی، قصهگویی اجرایی ایرانی در سال ۲۰۱۱ (۱۳۹۰)، آئین قالیشویان مشهد اردهال در سال ۲۰۱۲ (۱۳۹۱)، فرهنگ پخت نان لواش و آئین نوروز (با تکمیل پرونده) برای دومین بار در سال ۲۰۱۶ (۱۳۹۵)، هنر ساختن و نواختن کمانچه، چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با روایتگری و موسیقی در سال ۲۰۱۷-(۱۳۹۶) و ساختن و نواختن دو تار ایرانی در سال ۲۰۱۹- (۱۳۹۸) و هنر نگارگری (مینیاتور) و آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) شانزده اثری هستند که تاکنون در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسیدهاند و اکنون با ثبت برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران ۲۰۲۱ (۱۴۰۰)، ایران در این فهرست جهانی دارای هفده اثر ثبت شده است.
میراثفرهنگی ناملموس به تولیدات و فرایندهای فرهنگی مانند: آیینها، هنرها، ترانهها، آواها و نواها، موسیقیها، رویدادها، مهارتها و توانمندیهایی گفته میشود که در میان مردم و یا یک قوم در یک منطقه خاص جغرافیایی مرسوم بوده و با گذشت زمان، نسلبهنسل و سینهبهسینه به عنوان گنجینهای ارزشمند به دوران معاصر یک ملت به ارث میرسد و همچنان به عنوان یک عنصر و ارزش فرهنگی توسط مردم ترویج، حفاظت و پاسداری میشود.
آثار و بناهای تاریخی و باستانی، تولیدات هنرهای سنتی، چشماندازهای طبیعی، بخشی از داراییهای فرهنگی، در گروه آثار و محصولات فرهنگی ملموس قرار دارند، که یا در قالب یک محوطه باستانی ثبت و حفاظت می شوند، یا برای نگهداری به عنوان اموال فرهنگی در موزه ها قرار دارند. اما آثار فرهنگی ناملموس شکلهایی از فرهنگ بهشمار میروند که اگر چه قابلیت ثبت و ضبط دارند، اما قابلیت ذخیره در یک محل فیزیکی مانند موزه را ندارند و به واسطه ویژگیهای ذاتی و خاص خود، قابل انتقال، تکرار و تجربهکردن هستند.
ایرنا